Conditional Divorce (Ṭalāq Muʿallaq) in Classical Fiqh and Civil Status Law

Yıl 2023, , 1 - 48, 30.06.2023

Selahattin Yılmaz

https://doi.org/10.59777/ihad.1175452

Öz

In Islamic societies ṭalāq is mostly conditional. It is generally done with the aim of encouraging, preventing or reinforcing something. The condition in question may be related to husband and wife and third parties, or it may be in every important or unimportant subject such as trading. The implementation of ṭalāq can sometimes be tied up to a place, a past event, a future event, or a marriage.
In this study, we examined the views of the four madhhabs related to the subject, as well as the madhhabs of Jā‘farī, Ibāḍī, Zaydī and Ẓāhirī. We have presented the codes of al-aḥwāl al-shakhsiyya and the approaches of contemporary scholars.
According to the four madhhabs, the Ibāḍīs and the Zaydīs, the conditional divorce takes place if the condition is met. According to Ẓāhirīs and Jā‘farīs, the conditional divorce does not takes place, and it must be done as Allah has ordered and with certain terms that express divorce immediately. According to Ibn Taymiyyah and Ibn Qayyim, if the purpose of conditional talaq is dissolution of the marriage, divorce occurs. However, if there is no intent to divorce and ṭalāq is used as an oath, the provisions of the oath are valid and the divorce does not occur, and the expiation of the oath is required.
According to the majority of scholars, whether the condition of ṭalāq is related to family life, whether the husband and wife love each other, the purpose of the condition and whether it is in accordance with Sunnī divorce, it is decided that divorce will be implemented in any case. It is also not taken into consideration whether the condition in question is something the woman could do.
Conditional divorce is sometimes made with three divorces, but this causes religious and social problems. For instance, husband and wife are forbidden to each other, families break up, spouses who do not want to leave resort to various tricks or seek different solutions to return to each other.
In the modern period, there has been a change in the provision of conditional divorce in the codes of al-aḥwāl al-shakhsiyya and in the opinions of some Islamic jurists. The codes of al-aḥwāl al-shakhsiyya either do not consider the conditional divorce valid or those with the intention of divorce are valid, and those with the purpose of swearing are not valid. These two views have been to the benefit of people at the point of narrowing the scope of ṭalāq. Some countries, on the other hand, have prevented divorces whose conditions have not been met by imposing the divorce to be judged in before the court.
This divorce should be evaluated in terms of whether it is in line with Sunnī divorce. The divorces in the Qur’ān and the Sunnah express immediate divorce. Conditional divorces (since they are not immediate divorces) do not comply with the Sunnī divorce, since they are not munajjaz (immediate). Divorce should not be conditional just as marriage is not conditional. Marriages are bound to a temporary period with conditional divorce, so they resemble temporary marriages in this respect. Divorce is a process that can be applied when there is a need for separation. It should not be used for other purposes and treatments.
The fact that the divorce can be attributed to the condition and time, and that the words are taken as basis in the divorces, has greatly expanded the scope of ṭalāq. We see that such a practice of ṭalāq exceeds the limits set by the Sharī‘a and is out of the scope of its purpose. There is no evidence in the Qur’ān that such a divorce could take place, and there was no narration that such a divorce would take place during the time of the Messenger of Allah. It is an issue that emerged after the Prophet, and it is a matter of ijtihād.
Ṭalāq has limits and rules that must be followed. The Qur’ān and Sunnah have introduced a certain procedure for ṭalāq. Practices that do not follow this procedure should not be valid.
We argue for invalidness of the conditional ṭalāq, since there is no text which supports the general view of scholars, it harms the family institution, this form of ṭalāq is not compatible with the Qur’ān and Sunnah, and. Although conditional ṭalāq is generally used in the sense of an oath, it should not be counted as an oath since there is no such form of oath in Sharī‘a.
This view is an important step towards limiting the scope of ṭalāq, which protects the institution of the family and it is compatible with the maqâṣıd al-sharī‘a, and is a solution for the social problems in this regard.

Anahtar Kelimeler

Fiqh, Ṭalāq, al-Aḥwāl al-shakhsiyya, Oath of Divorce, Conditional Divorce, Ibn Taymiyyah

Klasik Fıkıhta ve Ahvâl-i Şahsiyye Kanunlarında Şarta Bağlanan Talâk (Muallak Talâk)

Öz

İslam toplumlarında sıklıkla talâk, şarta bağlanabilmektedir. Genelde bir şeyi teşvik etmek, engellemek, pekiştirmek gayesi ile yapılmaktadır. Söz konusu şart, karı koca ve üçüncü şahıslar ile ilgili olabileceği gibi alım satım gibi önemli-önemsiz her bir konuda olabilmektedir. Talâkın gerçekleşmesi bazen bir mekâna, geçmişteki bir olaya, gelecekteki bir olaya veya evliliğe bağlanabilmektedir.
Bu çalışmamızda konu ile ilgili dört mezhebin yanında Caferî, İbazî, Zeydî ve Zâhirî mezheplerinin görüşlerini inceledik. Ahvâl-i şahsiyye kanunlarının ve muasır alimlerin yaklaşımlarını ortaya koyduk.
Dört mezhep, İbâzîler ve Zeydîlere göre şarta bağlanan talâk meselesinde, şart gerçekleştiği takdirde boşama da gerçekleşmektedir. Zâhirî ve Caferîlere göre ise boşama gerçekleşmemekte, boşamanın Allah’ın emrettiği şekilde ve derhal boşanmayı ifade eden siygalarla yapılması gerekmektedir. İbn Teymiyye ve İbn Kayyim’e göre şarta bağlanan talâkın gayesi boşamak ise boşama meydana gelmekte, boşama kastı olmayıp talâkın yemin gibi kullanılması olduğu takdirde yemin hükümleri geçerli olup, boşama meydana gelmemekte, yemin kefareti gerekmektedir.
Cumhurun görüşüne göre talâkın bağlandığı şartın aile hayatı ile ilgili olup olmamasına, kadınla kocanın birbirini sevip sevmemelerine, şartın konuluş gayesine ve Sünnî talâka uygun olup olmadığına bakılmamıştır. Konulan şartın iptal edilmesine ve bundan rücu‘ edilmesine izin verilmemiş, şartın gerçekleşmesi ile her hâlükârda talâkın gerçekleşmesine hüküm verilmiştir. Söz konusu şartın kadının yapabileceği bir şey olup olmadığı da değerlendirmeye alınmamıştır.
Şartlı talâk bazen üç talâk ile yapılmaktadır ki dini ve toplumsal sıkıntılara sebep olmakta, karı koca birbirine haram hale gelmekte, aileler dağılmakta, birbirinden ayrılmak istemeyenler birbirlerine dönmek için çeşitli hilelere başvurmakta veya çözüm yolları arayışına girmektedirler.
Modern dönemde ahvâl-i şahsiyye kanunlarında ve bazı İslam hukukçuları nezdinde şartlı talâkın hükmünün değişimi söz konusudur. Ahvâl-i şahsiyye kanunları şarta bağlanan talâkın ya her türlüsünü geçerli saymamakta ya da niyete göre boşama maksatlı olanları geçerli saymakta, yemin maksatlı olanları ise geçerli saymamaktadır. Bu iki görüş, talâk dairesinin kapsamının daraltılması noktasında insanların maslahatına olmuştur. Bazı ülkeler ise boşamanın mahkeme huzurunda olması şartını getirerek, boşamaya bir disipline ederek müneccez olmayan boşamalara engel olmuşlardır.
Bu boşama sünnî boşamaya uygun olup olmama açısından değerlendirilmelidir. Kur’ân ve sünnetteki boşamalar derhal boşamayı ifade eden/müneccez olan boşamalardır. Şarta bağlı boşamalar müneccez olmadığından Sünnî talâka uymamaktadır. Nikah nasıl şarta bağlanamıyorsa, boşanma da şarta bağlanamamalıdır. Şarta bağlanılan talâkla, evlilikler geçici süreye bağlanmış olmakta, bu yönü ile geçici evliliğe benzemiş olmaktadır. Boşanma, ayrılma ihtiyacı olduğunda başvurulabilecek bir işlemdir. Başka maksatlara ve muamelelere alet edilmemelidir.
Boşamanın şarta ve zamana izafe edilebilmesi, lafızların boşamalarda esas alınması talâk kapsamını çok genişletmiştir. Bu şekildeki bir talâk usulünün şeriatın koyduğu sınırları aştığını ve konuluş amacı çerçevesinden çıktığını görmekteyiz. Bu şekildeki boşamanın gerçekleşeceğine dair Kur’ân’da bir delil bulunmadığı gibi, Resulullah (sav) döneminde böyle bir boşama ve bu boşamanın gerçekleşeceğine dair bir rivayet de gelmemiştir. Bu durum Hz Peygamberden sonra ortaya çıkan bir mesele olup, ictihadî bir mevzudur.
Talâkın sınırları ve kuralları vardır ki bunlara uyulmalıdır. Kur’ân ve Sünnet, talâk için belli bir prosedür getirmiştir. Bu prosedüre uymayan uygulamalar geçerli olmamalıdır.
Cumhurun görüşünü destekleyecek bir nass olmaması, aile kurumuna zarar vermesi, bu şekildeki talâk biçiminin Kur’ân ve Sünnetle uyumlu olmaması ve bid‘î talâkların engellenmesi adına boşamanın gerçekleşmeyeceği görüşünü doğru buluyoruz. Şarta bağlanan talâk genelde yemin manasında kullanılsa da, şeriatta böyle yemin biçimi olmadığından yemin de sayılmamalıdır.
Bu görüş aile kurumunu koruyan, makâsıdü'ş-şerîa ile uyumlu ve bu konudaki toplumsal problemlere bir çözüm olup, talâk kapsamının sınırlar altına alınması adına önemli bir adımdır.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh, Talâk, Ahvâl-i Şahsiyye, Talâka Yemin, Muallak Talâk, İbn Teymiyye

Kaynakça

• Abdürrezzâk, İbn Hemmâm es-Sanânî. el-Musannef. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1403.
• Abdüsselam, Muhammed Şerif Âlim. ez-Zevâc ve't-talâk fi'l-kânûni'l-Lîbî. Bingazi: Câmiatu Karyûnus, 1992.
• Acar, H. İbrahim. İslam Hukukunda Evliliğin Sona Ermesi. Erzurum: EKEV Yayınları, 2000.
• Acar, H. İbrahim. “Talâk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 39/496-500. İstanbul: TDV Yayınları 2010.
• Affâne, Hüsâmeddîn b. Mûsa. “et-Talâku’l-Muallak”. İslamonline.net. Erişim 14 Eylül 2022. https://islamonline.net/archive/تعليق-الطلاق-على-شرط-والرجوع-عنه
• Aktan, Hamza. “Kadının Evlenmesi ve Boşanması”. Güncel Dini Meseleler İstişare Toplantısı-I. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2004.
• Âmilî, Muhammed b. Hasen el-Hür. Tafsîlu vesâili’ş-Şîa ilâ tahsîli mesâili’ş-Şerîa. Kum: Müessesetü Âli Beyt, 1414.
• Ansî, Ahmed b. Kasım. et-Tâcü’l-müzehheb li ahkâmi’l-mezheb. b.y.: Dâru’l-Hikmeti’l-Yemâniyye, 1993.
• Avâyişe, Hüseyin b. Avde. el-Mevsûatü’l-fıkhiyyetu’l-müyessere fî fıkhi’l-Kitâb ve’s-Sünneti’l-mutahhara. Amman: Mektebetu’l-İslâmiyye, 1429.
• Bardakoğlu, Ali. “İkrah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 22/30-37. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Bedrân, Ebu’l-Ayneyn Bedrân. Ahkâmu’z-zevâc ve’t-talâk fi’l-islâm. Mısır: Matbaatu Dâri’t-Te’lîf, 1961.
• Behnesâvî, Sâlim. Kavânînü'l-üsre beyne aczi'n-nisâ ve da‘fi'l-ulemâ. Kuveyt: Dârü'l-Kalem, 1984.
• Benî Ahmed, Halid Alî Süleyman. Muhâlefetü’l-İmâm İbn Hazm ez-Zâhirî li’l-eimmeti’l-erbaa fî fıkhi’l-ahvâli’ş-şahsiyye ve’l-muâmelât. Amman: Dârü’l-Hamid, 2006.
• Beşer, Faruk. Hanımlara Özel Fetvalar. İstanbul: Nûn Yayıncılık, 2010.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Huseyn b. Ali. es-Sünenü’l-kübrâ. b.y.: Meclisü Dâireti’l-Meârifi’n-Nizâmiyye el-Kâine fi’l-Hind, 1344.
• Bevvâbe el-Kânûniyye el-Katariyye. “Kanûnu’l-Üsre”. Erişim 06 Şubat 2020. https://www.almeezan.qa/LawView.aspx?opt&LawID=2558&
• Bilmen, Ömer Nasûhi. Hukûku İslâmiyye ve Istılâhâtı Fıkhıyye Kâmûsu. 8 Cilt. İstanbul: Bilmen Yayınevi, ts.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. Sahîhu’l-Buhârî. thk. Mustafa Dîb el-Bugâ. Dimeşk: Dâru İbn Kesîr, 1993.
• Cessâs, Ebu Bekir Ahmed. Muhtasaru ihtilafi’l-ulema’. thk. Abdullah Nezir. Beyrut: Daru’l-Beşairi’l-İslamiyye, 1996,
• Cezîrî, Abdurrahman. el-Fıkh ale’l-mezâhibi’l-erbaa. Kahire: Dâru’l-Fecr li’t-Turâs, 2004.
• Cin, Halil. Eski Hukukumuzda Boşanma. Ankara: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1976.
• Cuma, Ali. el-Kelimu’t-tayyib Fetâvâ asriyye. Kahire: Dârü’s-Selâm, 2006.
• Cumhûriyetü’l-Arabiyyetü’s-Sûriye. “Kanûnu’l-Ahvâli’ş-Şahsiyye”. Erişim 25 Aralık 2022.http://parliament.gov.sy/arabic/index.php?node=201&nid=11333&ref=tree&
• Cumhûriyetü’l-İslâmiyye el-Mûrîtâniyye, “Müdevvene Ahvâli’ş-Şahsiyye” (Erişim 25 Aralık 2022). https://www.masef.gov.mr/ar/node/73
• Dârekutnî, Ali b. Ömer. es-Sünen. Beyrût: Âlemü’l-Kutub, 1986.
• Dâru’l-İftâ’. “Kanûnu’l-Ahvâli’ş-Şahsiyye”. Erişim 25 Aralık 2022. https://www.aliftaa.jo/ShowContent.aspx?Id=205
• DİB, Diyanet İşleri Başkanlığı. “Şarta Bağlı Boşama”. (Erişim 10 Eylül 2022). https://kurul.diyanet.gov.tr/Karar-Mutalaa-Cevap/4476/sarta-bagli-bosama--muallak-talâk-
• Diyanet İşleri Başkanlığı. Din İşleri Yüksek Kurulu Fetvalar. İzmir: DİB Yayınları, 2018.
• Döndüren, Hamdi. Delilleriyle Aile İlmihali. İstanbul: Altınoluk Yayınları, 2001.
• Dusûkî, Muhammed. Fikhu’t-talâk beyne’t-taklîd ve’t-tecdîd. Kahire: Cumhûriyyetu Mısr el-Arebiyye Vizâretü’l-Evkaf, 2005.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. El-Eş‘as es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvûd. thk. Şuayb el-Arnaût - Muhammed Kamil Karabelli. Beyrût: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2009.
• Ebû Mâlik, Kemal b. es-Seyyid Sâlim. Sahîhu fıkhi’s-Sünne ve edilletuhû ve tavdîhu mezâhibi’l-eimme. Kahire: el-Mektebetü’t-Tevfîkiyye, 2003.
• Ebû Malik el-Misrî. Hanımlar İçin Kıyafet-Zinet-Nişan-Evlilik-Talâk ve Hükümleri, çev. Metin Zirek. İstanbul: Polen Yayınları, ts.
• Ebû Zehra, Muhammed. el-Ahvâlü’ş-şahsiyye. Kâhire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1957.
• Ebû Zehra, Muhammed. İmam İbn Teymiyye. çev. Mehmet Erdoğan. İstanbul: İslamoğlu Yayıncılık, 1988.
• Erbaş, Muammer. “Boşanma Örneğinde Dini Ahkâmın Kur’ân ve Sünnet Işığında Güncellenmesi”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 37 (2013), 9-47.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Rağbet Yayınları, 1998.
• Fakîh, el-Hucce eş-Şeyh Yusuf. el-Ahvâlu’ş-şahsiyye fî fıkhi Ehli’l-beyt. Beyrut: Dâru’l-Advâ’, 1989.
• Fetva.net, “Şarta bağlanan talak geçerli olur mu?”. Erişim 14.09.2022. https://www.fetva.net/yazili-fetvalar/sarta-baglanan-talak-bosanma-gecerli-olur-mu.html
• Fetva.net, “Şarta bağlanan boşama”. Erişim 14.09.2022 https://www.fetva.net/yazili-fetvalar/karima-annenin-evine-gidersen-bossun-dedim-bosanma-olur-mu.html
• Gandûr, Ahmed. el-Ahvâlu’ş-şahsiyye fî teşrîi’l-İslâmî mea beyâni kanûni’l-ahvâli’ş-şahsiyye li'l-kadâi fî mehâkimi’l-Kuveyt. Kuveyt: Mektebetu’l-Felâh, 2006.
• Hâkim, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh en-Nîsâbûrî. el-Müstedrek ale’s-Sahîhayn. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1988.
• Hallâf, Abdulvahhâb. Ahkâmu’l-ahvâli’ş-şahsiyye fi’ş-şerîati’l-İslâmiyye. Kuveyt; Dâru’l-Kalem, 1990.
• Haraşî, Muhammed b. Abdillâh b. Ali. Şerhu Muhtasari Halîl. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Hillî, Ebu’l-Kasım Necmuddîn Cafer b. Hasen. Şerâiu’l-İslâm. Beyrut: Dâru’l-Kârî, 2004.
• İbn Abdilber. et-Temhîd. Mağrib: Vizâretü Umûmi’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1387.
• İbn Âbidîn Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdülaziz. Reddü’l-muhtâr ale’d-Dürri’l-Muhtâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1992.
• İbn Ali, İbrahim. Mevsûatü âsâri'l-İmâm Câbir b. Zeyd el-fıkhıyye. Umman: Mektebetü Muskit, 2006.
• İbn Bâz, el-İmâm İbn Bâz. “et-Talâkü’l-Muallak”. Erişim 14 Eylül 2022. https://binbaz.org.sa/fatwas/4897/حكم-الطلاق-المعلق-بفعل-شيء-ما%C2%A0
• İbn Hamd el-Hukayl, Müsâid Abdullah. “İn‘ikâdu’l-yemîn bi-sîgati’t-ta‘lîk”. Mecelletü’l-Cemiyyeti’l-fıkhiyyeti’s-Suûdiyye 42 (2019), 504-587.
• İbn Hanbel, Ahmed. Müsnedü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 20 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Hadîs, 1995.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Saîd. el-Muhallâ bi‘l-âsâr. Beyrût: Dâru’l-Fikr, ts.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Muhammed b. Ebî Bekr. İ‘lâmu’l-muvakkıîn an Rabbi’l-âlemîn. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1991.
• İbn Kayyim el-Cevziyye. İgâsetü’l-lehfân min mesâyidi’ş-şeytân. Kâhire: Dârü’t-Takvâ li’t-Turâs, 1999.
• İbn Kayyim El-Cevziyye, Muhammed b. Ebî Bekr. Zâdu’l-Meâd. b.y.: Dâru’l-Beyâni’l-Arabî, ts.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Abdullah b. Ahmed b. Muhammed el-Makdisî. el-Mugnî. b.y.: Mektebetu’l-Kahire, 1968.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. es-Sünen. 5 Cilt. thk. Şuayb el-Arnaût. Beyrût: Dâru’r-Risâletü’l-Âlemiyye, 2009.
• İbn Rüşd, Ebu’l-Velîd Muhammed b. Ahmed el-Hafîd. Bidâyetü’l-müctehid ve Nihâyetü’l-muktesıd. Beyrut: Dâru’l-Marife 2000.
• İbn Rüşd el-Kurtubî, Ebu’l-Velîd Muhammed b. Ahmed. el-Mukaddemât el-mümehhedât. Beyrût: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1988.
• İbn Teymiyye, Ebu’l-Abbâs Takiyyuddîn Ahmed b. Abdulhalîm b. Abdusselâm b. Abdullâh b. Muhammed. Mecmûu fetâvâ I-XXXVII. Medine: Mecme‘u’l-Melik Fehd li-Tibâeti’l-Mushâfi’ş-Şerîf, 1995.
• İbn Teymiyye, Ebu’l-Abbâs Takiyyuddîn Ahmed b. Abdulhalîm b. Abdusselâm b. Abdullâh b. Muhammed. el-Fetâva’l-kübrâ. 6 Cilt. b.y.: Dâru’-Kutubi’l-İlmiyye, 1987.
• İbn Teymiyye, Ebu’l-Abbâs Takiyyuddîn Ahmed b. Abdulhalîm. Lemhatü’l-muhtetıf fi’l-fark beyne’t-talâkı ve’l-hılf. thk. Muhammed Seyyid Nidâ. Advâ’ü’ş-Şerîa 7 (1396/1976), 101-109.
• İbn Teymiyye, Ebu’l-Abbâs Takiyyuddîn Ahmed b. Abdulhalîm. Risâletü’l-ictimâ‘ ve’l-iftirâk fi’l-hilfi bi’t-talâk. thk. Muhammed b. Ahmed Seyyid Ahmed. Mekke: Mektebu’l-Menâre, 1988.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdulvâhid es-Sivâsî. Fethu’l-kadîr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• İmrânî, Abdurrahman, “el-Hılf bi’t-talâk metâ yeka‘”, Elve‘yu’l-İslâmî 441 (1423/2002), 68-71.
• İmrânî, Abdurrahman, “Hel yuhteseb et-talâkü’l-muallak alâ şart?”. Elve‘yu’l-İslâmî. 439 (1423/2002), 81.
• Kanûnu’l-Ahvâli’ş-Şahsiyye li-Âm 1959. Erişim 26 Aralık 2022. https://www.refworld.org/cgi-bin/texis/vtx/rwmain/opendocpdf.pdf?reldoc=y&docid=5c76654f4
• Kanûnu’l-Ahvâli’ş-Şahsiyye li-Devleti’l-İmârâti’l-Arabiyyeti’l-Müttehide. Erişim 25 Aralık 2022. https://courts.rak.ae/Shared%20Documents/Lawsanddecisions/قانون%20الاحوال%20الشخصية.pdf
• Kanûnu’l-Ahvâli’ş-Şahsiyye li-Duveli’l-Halîci’-Arabiyye. Erişim 25 Aralık 2022. https://adlm.moj.gov.sa/attach/951.pdf
• Kanûnu’l-Ahvâli’ş-Şahsiyye li’l-Müslümîn. Erişim 25 Aralık 2022. http://www.lawsofsudan.net/dmdocuments/ahwal.pdf
• Kanûnu’l-Ahvâli’ş-Şahsiyye el-Caferiyye. Erişim 30 Ekim 2020. http://83.96.52.138/kwtoday/web/ContentDetails.asp?Display=Ar&CID=1&Yr=2019&Is=08%5C25&ArNo=15591
• Kânunu Medenî. Erişim 06 Şubat 2020. https://www.usb.ac.ir/FileUpload/7242_2017-3-8-12-27-22.pdf
• Kânûnu’l-Üsre. Erişim 30 Ekim 2020. https://www.joradp.dz/trv/afam.pdf
• Karadâvî, Yusuf. Fetâvâ muâsıra. Kahire: Dâru’l-Kalem, 2003.
• Karaman, Hayreddin. Mukayeseli İslam Hukuku. İstanbul: İz yayıncılık, 1999.
• Karaman, Hayreddin. Günlük Hayatımızda Helaller ve Haramlar. İstanbul:İz Yayıncılık, 2010.
• Kâsânî, Alâuddîn Ebû Bekr b. Mes’ûd. Bedâiu’s-sanâi‘. 6 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye 1986.
• Kâsimî, Cemâluddîn Muhammed b. Muhammed Saîd. Mehâsinü’t-te’vîl. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1418.
• Kevserî, Muhammed Zâhid el-İşfâk alâ ahkâmi’t-talâk. b.y.: Âsitâne, ts.
• Koçak, Zeki. “Şart Nazariyesi Açısından İslam Aile Hukukunda Evlenme ve Boşanma”. EKEV Akademi Dergisi 19/64 (Güz 2015), 335-368.
• Koçkuzu, Ali Osman. “Ebü’z-Zinâd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 10/354. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Komisyon, Meşrû‘ Kânûni’l-Ahvâli’ş-Şahsiyye el-Muvahhad li-İklîmeyni’l-Mısr ve’s-Sûrî. Dimeşk: Dâru’l-Kalem, 1996.
• Kuleysî, Ali Ahmed. Ahkâmu’l-üsre fi’ş-şerîati’l-İslâmiyye. San‘a: Mektebetü Cîli’l-Cedîd, 1993.
• Küleyb, Ahmed b. Muhammed Ahmed. Mesâil mukârane fi-ahvâli’ş-şahsiyye alâ fıkhi’l-mezâhibi’l-erbaa ve’l-İmâm Tâvûs. Amman: Dâru’n-Nefâis, 2010.
• Mahlûf, Haseneyn Muhammed. İslami Araştırmalar ve Şer’i Fetvalar. çev. Naim Erdoğan. İstanbul: Demir kitabevi, 1971.
• Mâverdî, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habîb. el-Hâvi’l-kebîr. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• Mecelletü’l-Ahvâli’ş-Şahsiyye. Erişim 09 Şubat 2020. http://www.legislation.tn/sites/default/files/codes/StatutpersonnelArabe.pdf
• Memleketü’l-Mağribiyye Vezaretü’l-Adl. “Müdevvenetü’l-Üsre”. Erişim 26.12.2022. https://adala.justice.gov.ma/reference/adala_v2/fr/093b768c-8132-4315-9562-b436dedb707a.pdf
• Menşûrât Kânûniyye. “Kânûnu Ahvâli’ş-Şahsiyye Rakam 25 li-Sene 1929”. Erişim 25 Aralık 2022. https://manshurat.org/node/12369
• Meydânî, Abdülganî b. Tâlib b. Hammâde el-Guneymî. el-Lübâb fî Şerhi’l-Kitâb. 4 Cilt. Beyrût: el-Mektebetu’l-İlmiyye, ts.
• Mergînânî, Ebu’l-Hasan Burhânuddîn Ali b. Ebû Bekr b. Abdülcelîl el-Fergânî. el-Hidâye fî şerhi Bidâyeti’l-mübtedî. Beyrut: Dâru-İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
• Moğol, Hasan. “Osmanlı Aile Hukukunda Şartlı Talâk”. Diyanet Dergisi 27/2 (1991), 135-139.
• Mugniyye, Muhammed Cevâd. el-Fıkhu alâ mezâhibi’l-hamse. Beyrut: Dâru’l-Cevâd, 2000.
• Mugniyye, Muhammed Cevâd. Fikhu’l-İmâm Ca‘feri’s-Sâdık, Kum: İntişârâtü Kudsî Muhammedî, ts.
• Müeyyed Billâh, Ahmed b. Huseyn el-Hasenî. Şerhu’t-Tecrîd fi fikhı’z-Zeydiyye. San‘a: Merkezü’t-Turâs ve’l-Buhûsi’l-Yemenî, 2006.
• Müslim, Ebu’l-Huseyn b. Haccâc el-Kuşeyrî. Sahîhu Müslim. 5 Cilt. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. Beyrût: Daru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1955.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddîn Yahyâ b. Şeref. el-Mecmû‘ Şerhu’l-Mühezzeb. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1980.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb. Sünenü’n-Nesâî. Kâhire: el-Mektebetü’t-Ticâriyye el-Kübrâ, 1930.
• Niyazov, Ahmet. “Caferi Fıkhında Boşama Mahdudiyetleri”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 15 (2010), 241-264.
• Okur, Kaşif Hamdi. “İslam Hukukunda Boşama Yemini (Talâka Yemin) Meselesi”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/15 (2009), 5-30.
• Omanportal. “Kanûnu’l-Ahvâli’ş-Şahsiyye fi Saltanati Ummân”. (Erişim 18 Ocak 2023). https://omanportal.gov.om/wps/wcm/connect/8b7389b0-9a86-45b8-993d-d5f2533467e6/Personal+Status+Law+-+Marriage+%28Arabic%29.pdf?MOD=AJPERES
• Osmanlı Hukuk-ı Aile kararnamesi. nşr. Orhan Çeker. Konya: Mehir Vakfı, 2. Basım, 2012.
• Osmanoğlu, Murat. Şarta Bağlanan Talâk. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek lisans Tezi, 2002.
• Riâsetü’l-Cumhûriyye. “Kanûnu’l-Ahvâli’ş-Şahsiyye”. Erişim 25 Aralık 2022. https://yemen-nic.info/db/laws_ye/detail.php?ID=11351
• Sâbık, Seyyid. Fikhu’s-sünne. Kahire: Dâru’l-Feth, 1999.
• Sâbûnî, Abdurrahmân. Şerhu Kanûni’l-ahvâli’ş-şahsiyyeti’s-Sûrî. Dımaşk: Câmiatu Dımaşk, 1986.
• Sa‘dî, Abdulmelik Abdurrahman. et-Talâk ve elfâzuhu’l-muâsıra fî dav’i’l-fikhı’l-İslâmî. Amman: y.y., 2010.
• Sahnûn, Abdüsselâm b. Saîd Tenûhî. el-Müdevvene. b.y.: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1994.
• San‘ânî, Muhammed b İsmâîl el-Emîr. Sübülü’s-selâm şerhu Bulûği’l-merâm. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1998.
• Sâlimî, Nureddin. Şerhu’l-Câmii’s-sahîh. nşr. Suûd b. Hamd. b.y.; y.y., 1993.
• Semînî, Diyâuddîn Abdulazîz. Kitâbu’n-Nîl ve şifâu’l-alîl. Cezayir: Dâru’l-Fikri’l-İslâmî, 1969.
• Serahsî, Şemsu’l-Eimme Ebû Bekir Muhammed b. Ahmed. el-Mebsût. 30 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Ma‘rife, 1993.
• Sertâvî, Mahmûd Ali. Fıkhu’l-ahvâli’ş-şahsiyye. Amman: Dârü’l-Fikr, 2013.
• Sibâî, Mustafa. el-Mer'e beyne’l-fıkhi ve’l-kânûn. Kahire: Dârü’s-Selâm, 2010.
• Sibâî, Mustafa. Şerhu Kânûni’l-ahvâli’ş-şahsiyye. Beyrut: Mektebetü’l-İslâmî, 2001.
• Sübkî, Ebu’l-Hasen Takiyyuddîn Alî b. Abdülkâfî. ed-Durretü’l-mudiyye fi’r-reddi alâ İbn Teymiyye. Şam: Matbaatü’t-Terakkî, 1347.
• Sübkî, Ebu’l-Hasen Takiyyuddîn Alî b. Abdülkâfî. en-Nezerü’l-muhakkik fi’l-hilfi bi’t-talâki’l-muallak. Şam: Matbaatü’t-Terakkî, 1347.
• Sübkî, Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî b. Abdilkâfî. Tabakâtu’ş-Şâfiiyyeti’l-kübrâ. 10 cilt, b.y.: Hicr li’t-Tibâa, 1413.
• Şebeketu Âlûkeh. “Müsâid Abdullah İbn Hamd el-Hukayl”. Erişim 25 Aralık 2023. أ.د. مساعد بن عبد الله بن حمد الحقيل - شبكة الألوكة - الكتاب والمفكرون (alukah.net)
• Şa‘bân, Zekiyyüddîn. ez-Zevâc ve’t-talâk fi’l-İslâm. Kahire: ed-Dâru’l-Kavmiyye li’t-Tıbâa ve’n-Neşr, 1964.
• Şâfiî, Muhammed b. İdrîs. Tertibu’l-müsnedi’l-imami’l-mu’zemi’l-müctehid el-mukaddem. b.y.: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1951.
• Şâfiî, Muhammed b. İdrîs. el-Ümm. Beyrut Dâru’l-Marife, 1990.
• Şâkir, Ahmed Muhammed. Nizâmü’t-talâk fi’l-İslâm. Kahire: Mektebetü’s-Sünne, ts.
• Şehbûn, Abdülkerîm. Şerhu Müdevveneti'l-ahvâli'ş-şahsiyyeti'l-Mağribiyye. Rabat: Dâru Neşri'l-Ma'rife, 1987.
• Şelebî, Muhammed Mustafa. Ahkâmu’l-üsre fi’l-İslâm. Beyrut: ed-Dâru’l-Câmiiyye, 1983.
• Şeltût, Mahmûd. el-Fetâvâ. Kahire: Dâru’l-Meşrûk, 2004.
• Şeltût, Mahmûd – Sâyis, Muhammed Ali. Mukârenetü’l-mezâhib fi’l-fıkh. b.y.; Dâru’l-Maârif, 1986.
• Şerebâsî, Ahmet. Sorulu-Cevaplı İslam Fıkhı. çev. Mustafa Özcan - Ahmet İyibildiren - Bekir Ağlamaz. İstanbul: Özgü yayınları, 1998.
• Şîrâzî, Ebû İshâk İbrahim b. Ali. el-Mühezzeb. b.y.: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, ts.
• Şirbînî, Muhammed b. Ahmed el-Hatîb. Mugni’l-muhtâc ilâ ma‘rifeti meânî elfâzi’l-Minhâc. Kahire: el-Mektebetü’t-Tevfîkiyye, ts.
• Şirbînî, Muhammed b. Ahmed el-Hatîb. Delilleri ile Büyük Şâfiî Fıkhı Muğni’l-Muhtâc. çev. Soner Duman. İstanbul: Mirac Yayınları, 2015.
• Tabâtabâî, Seyyid Alî. Riyâdü’l-Mesâil. Kum: Müessesetu’n-Neşru’l-İslâmî, 1420/1999.
• Taberânî, Süleyman b. Ahmed. el-Mu‘cemü’l-kebîr. Musul: Mektebetu’l-Ulûm ve’l-Hikem, 1983.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. Sünenü’t-Tirmizî. 5 Cilt. Mısır: Şeriketu Mektebe ve Matbea Mustafâ el-Bâbî, 1975.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. el-Hasen. Tehzîbu’l-ahkâm fî Şerhi’l-Muknia. Tahran: Dâru’l-Kutubi’l-İslâmiyye, 1386.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. el-Hasen. el-Mebsût fî fıkhi’l-İmâmiyye. thk. Muhammed el-Bâkır el-Behbevdî. Beyrut: Dâru’l-kitâbi’l-İslâmî, ts.
• Vizâretü’l-Adl. “Kanûnu’l-Ahvâli’ş-Şahsiyye”. Erişim 25 Aralık 2022. https://www.e.gov.kw/sites/kgoarabic/Forms/QanoonAlAhwalAlMadaniyah.pdf
• Yılmaz, Selahattin. Ahvâli Şahsiyye Kanunlarının Boşanma Konusunda Getirdiği Yenilikler (Klasik Fıkıh Düşüncesiyle Mukayeseli). Diyarbakır: Dicle Üniviversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Zerkâ, Mustafa Ahmed. el-Medhalü’l-fikhiyyu’l-Âmm. Dimeşk: Dâru’l-Kalem, 2004.
• Zeydân, Abdülkerîm. el-Mufassal fî ahkâmi’l-mer’e ve’l-beyti’l-müslim fî’ş-Şerîati’l-İslâmiyye. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1993.
• Zeylaî, Fahruddîn Osman b. Ali. Tebyînü’l-hakâik şerhu Kenzi’d-dekâik. Kahire: Dâru’l-Kutubi’l-İslâmî, 1313.
• Zuhaylî, Vehbe. el-Fıkhu’l-İslâmî ve edilletüh. Dimeşk: Dâru’l-Fikr, 1997.