Documents Regarding the Oldest Marriage Contracts and Practices in Islamic History

Yıl 2025, Sayı: 46, 109 - 137, 30.12.2025

Mustafa Demirci

https://doi.org/10.59777/ihad.1623023

Öz

Among the oldest written documents and legends of humanity, there are documents and information about marriage contract. All religions have established the family institution with a special contract and ceremony. The registration of marriages and marriages by states has arisen from a religious and social necessity and has been evaluated as an element of control and legitimacy. In a sense, marriage documents are the traces left in history by a human experience shaped in the context of religion, society and law. There is a rich accumulation of information about family history. The most concrete indicators of this accumulation in history are marriage and marriage documents. Marriage documents from the past to the present have addressed basic human problems such as disagreements within the family, divorce cases, registration of guardianship, custody of children, and protection of the lineage. Very little work has been done on the history of Islamic family and marriage to date. Generally, theoretical studies of fiqh scholars have been sufficient. However, the information we have is information and documents on how marriage has been practiced since the time of the Prophet. Among the documents found in the "Genizah Papyrus" in Egypt in particular, there are marriage documents from the second and third centuries of the Hijri period. It is quite remarkable that marriage contracts were also written down in this period when paper was extremely scarce and valuable and was used for tax and land registry records and diplomatic correspondence. After providing a general history of marriage in pre-Islamic societies, it examines and interprets the oldest marriage documents written on papyrus that have survived to the present day, in terms of form, content and application, adhering to the methods of historical discipline. In this respect, the article in your hand contains very remarkable documents in terms of reflecting how the Islamic tradition has functioned and experienced in the field of family and marriage since the beginning.

Anahtar Kelimeler

Marriage , Family , Dowry , Marriage Nistory , Genizah Papyri

Tarihte Nikah Uygulamaları ve İslam Tarihindeki En Eski Nikâh Akit Belgeleri ve Tatbikatı

Öz

İnsanlığın en eski yazılı belgeleri ve efsaneleri arasında evlilik akitlerine dair belgeler ve bilgiler bulunmaktadır. Bütün dinler, aile kurumunu özel bir akit ve merasimle kurmuşlardır. Evlilik ve nikâhların devletler tarafından kayıt altına alınması, dinî ve sosyal bir zaruretten kaynaklanmış, denetim ve meşruiyet unsuru olarak değerlendirilmiştir. Bir anlamda nikâh belgeleri din-toplum-hukuk bağlamında şekillenen bir insanlık tecrübesinin tarihte bıraktığı izlerdir. Aile tarihine dair zengin bir bilgi birikimi mevcuttur. Bu birikimin tarihte en somut göstergelerinin başında ise nikâh ve evlilik belgeleri gelir. Geçmişten günümüze gelen nikâh belgeleri aile içinde ortaya çıkan anlaşmazlıklar, boşanma durumları, vesayetin kayıt altına alınması, çocukların velayeti, nesil emniyeti gibi temel insani problemleri ele almıştır. İslam aile ve nikâh tarihine ve tatbikatına dair şimdiye kadar çok az çalışma yapılmıştır. Daha çok fıkıh ve hadis literatürü içindeki tartışmalar ile yetinilmiştir. Halbuki bilgiler, Peygamber Efendimiz zamanından itibaren nikâhın nasıl uygulandığı konusunda, ana kaynaklarda bazı bilgiler ve Mısır Geniza papirüslerinde de belgeler mevcuttur. Özellikle Mısır'daki erken İslami döneme ait "Geniza Papirüsleri" arasında hicri üçüncü ve dördüncü asra ait nikâh belgeleri mevcuttur. Kâğıdın son derece kıt ve kıymetli olduğu, vergi-tapu kayıtları, diplomatik yazışmalar için kullanıldığı bu devirlerde nikâh akitlerinin de yazılı hale getirilmiş olması oldukça dikkat çekicidir. Aile ve nikâh konusunda İslami geleneğin başlangıcından itibaren işleyişini ve tecrübesini yansıtması bakımından son derece dikkat çekici belgeleri ihtiva eden bu makalede nikâhın İslam öncesi toplumlarda genel bir tarihini verdikten sonra günümüze gelen en eski nikâh belgeleri, şekil, muhteva ve uygulama bakımından incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku , Aile , Nikâh , Mehir , Nikâhın Tarihi , Geniza Papirüsleri

Teşekkür

.

Kaynakça

• Abbot, Nabia. “Arabic Marriage Contracts Among Copts”. ZDMG 95 (1941), 59-81.
• Abbot, Nabia. Studies in Arabic Literary Papyri, I-III. B.y.: University of Chicago Press Oriental Institute Publications, 1967.
• Abd al-razık, Aḥmad. “ʿAqd nikāḥ min ʿaṣr al-mamālīk al-baḥriyya”. al-Majalla l-ʿarabiyya li-l-ʿulūm al insāniyya 22 (1986), 68-88.
• Abdulbaki, Muhammed Fuad. el-Muʿcemü’l-müfehres li-elfâẓi’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm. Kahire-Beyrut: Daru’l-Hadis, 1945.
• Acarlıoğlu, Ahmet Hz. Peygamber Dönemi Aile Hayatı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillah eş-Şeybânî. el-Müsnedü Ahmed b. Hanbel. thk. Şuayb el-Arnavût. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Aköz, Alaattin. “XVI. Yüzyıla Ait Bir nikâh Defteri ve Bazı Değerlendirmeler”. İSTEM 2/3 (2004), 100-116.
• Ali Efendi. Fetava. İstanbul: Vakayihane-i Amire, 1272.
• Alûsî, Seyyit Muhammed, Bülûğu'l Ereb fi Ma’rifeti Ahvali'l Arab. thk. Mahmut Behcet Eleseriy. Beyrut: Daru'l Kütübü'l İlmiyye, ts.
• Ateş, Ali Osman. Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam. 2 Cilt. İstanbul: Beyan Yayınları, 1994.
• Ayan, Dursun (ed). Aile Tarihine Dair Belgeler. Ankara: Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı, 2022.
• Aydın, M. Akif. “Osmanlı Hukukunda Nikâh Akitleri”. The Journal Of Ottoman Studıes III (1982), 1-12.
• Aydın, M. Akif. İslam-Osmanlı Aile Hukuku. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1985.
• Balkan, Kemal. “Eski Asur ve Anadolu'da Kızların Çocuk Yaşında Nişanlanması”. Belleten 51/200 (Ağustos 1987), 417-428.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâil. el-Câmiu’s-sahîh (Sahîhu’l-Buhârî). Dımaşk-Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 2002.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. Sahih. thk. Muhammed. b. Züheyr b. Nâsır. Beyrut: Dâru Tavki’n-Necât, 1422.
• Cevâd Ali. el-Mufassal fî Tarihi'l Arab Kable'l İslâm (I-X). Bağdat: Bağdat Üniversitesi, 1413/1992.
• Dârımî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahman b. Fazl b. Behram b. Abdussamed. es-Sünen. thk. Huseyin Selim Esed ed-Dârânî. Suudi Arabistan: Dâru’l-Muğnî, 2000.
• Dernschwam, Hans. İstanbul ve Anadolu’ya Seyahat Günlüğü. çev.Yaşar Önen. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığıa Yayınları, 1992.
• Düzdağ, M. Ertuğrul. Şeyhu’l-İslam Ebussuud Efendi Fetvaları Işığında 16. Asır Türk Hayatı. İstanbul: Enderun Kitabevi, 1983.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eş’as es-Sicistânî. es-Sünen. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, ts.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş’as es-Sicistânî. Sünen-i Ebî Dâvûd. thk. Şuayb el Arnavûd. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2009.
• Ebu Müslim, Ebû Hüseyin Müslim b. Haccâc el-Kuşeyrî. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Beyrut: Dâru İhyâ-i Türâsi’l-Arabî, ts.
• Fındıkoğlu, Ziyaettin Fahri. “Tanzimatta İçtimai Hayat”. Tanzimat II. İstanbul: Maarif Matbaası, 1940.
• Goıteın, S. D. A Mediterrenean Society. 6 Cilt. California: University of California Press, 2000.
• Grohmann, Adolf. Arabic Papyri In The Egyptian Library. Kahire: Egyptian Library Press, 1934.
• Grohmann, Adolf. Arabische Paläographie. Graz-Vienna-Cologne: Hermann Böhlaus-Akademie der Wissenschaften, 1967.
• Grohmann, Adolf. Chreistomathic de Popirologie. 6 Cilt. Leiden: E. J. Brill, 1993.
• Günay, Tümer - Küçük, Abdurrahman. Dinler Tarihi. Ankara: Ocak Yayınları, 1993.
• Hilal el-Askeri. el-Furuku'l-lugaviyye. nşr. Muhammed Busil Uyfinü's-Sfid. Beyrut: Daru İbn Hazm, 1426/2005.
• Ibn Sa‘d, Ebû Abdullah Muhammed. et-Tabakâtü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdülkadir ‘Ata, 11 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1990.
• İbn Habîb, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ümeyye b. Amr el-Bağdadi. el-Muhabber. thk. Ilse Lichtenstädter. Beyrut: Dâru’l-Âfâki’l-Cedîde, 1942.
• İbn Hallıkan, Ebü'l-'Abbas Şemsü'd-Din Ahmed. Vefeyatil'l-A'yan ve·Enbati'ü Ebna‘u'z-Zaman. 8 Cilt. Kahire: Daru Sadr, 1948.
• İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezid el-Kazvînî. es-Sünen. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. Beyrut: Dâru İhyâi Kütübi’l-Arabî, ts.
• İbnü’l-Esîr, İzzeddin. Üsdul-ğâbe fî ma’rifeti’s-sahâbe. thk. Ali Muhammed Ma’vez - Âdil Ahmed Abdi’l-Mevcûd. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-’İlmiyye, 1994.
• İmam Malik, Malik b. Enes. el Muvatta. thk. Muhammmed Subhi b. Hasan Hallak. Beyrut: Daru İbn Kesir 2021.
• Jaeschke, Gotthard. Türkiye'de İmam Nikahı. çev. Ahmet Memcu. Sabri Şakir Ansay'ın Hatırasına Armağan Ankara: AÜHF, 1964.
• Kil Tablet. Asur Devri M.Ö 18. yy. İstanbul: Arkeoloji Müzesi, Ka.165, no:12485.
• Kil Tablet. Asur Devri M.Ö 19. yy. Ankara: Anadolu Medeniyetleri Müzesi, ref.kt.i no: 120.
• Köse, Saffet. “Ailede Meşruiyet Temeli Olarak nikâh”. Küreselleşen Dünyada Aile 2009 Yılı Kutlu Doğum Sempozyumu Tebliğ ve Müzakereleri. Ankara: y.y., 2010.
• Papirüs. Nikah belgesi M.S. 13. yy. İstanbul: Arkeoloji Müzesi, Ka.165, no: 12486.
• Rāġıb, Yusuf. Transmission de biens, mariage et séparation à Uqlūl, village du Fayoum au Ve/XIe siècle. Cairo: Ifao, 2016.
• Sarre, Friedrich. Prozessrecht des 16. Jahrlıunderts im Osmanisehen Reich Wiesbaden. Wiesbaden: Harrassowitz, 1962.
• Serahsi, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsut. 30 Cilt. Kahire: Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, 1324-31.
• Shami, Ahmed. al-Taṭawwur al-tārīkhī li-ʿuqūd al-zawāj fī l-islām. Dirāsa muqārana. Cairo: Jāmiʿat al-Zaqāzīq, 1982.
• Sourdel D. vd. Mariage et séparation à Damas au Moyen Âge: un corpus de 62 documents juridiques inédits entre 337-948 et 698-1299. Paris: Académie des Inscriptions et des Belles-Lettres, 2013.
• Süheylî, Ebü’l-Kāsım Abdurrahmân b. Abdillâh b. Ahmed el-Has‘amî. er-Ravżü’l-ünüf fî şerḥi’s-Sîreti’n-nebeviyye li’bni Hişâm. thk. Ömer Abdusselâm es-Sellâmî 4 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 2000.
• Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-Beyân an Te’vili Ayî’l-Kur’an. 30 Cilt. Kahire: Dâru'l-Kütübi'l-İlmeyye, 1920.
• Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr. Târîhü’t-Taberî. thk. Muhammed Ebû’l-Fazl İbrahim. 11 Cilt. Mısır: Dârü’l Meârif, ts.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Serve. es-Sünen. thk. İbrahim Atve İvez. 5 Cilt. Beyrut: İhyaü’t-Türas’i-Arabî, ts.
• Turan, Osman. Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1958.
• Ünal, Asife. “Yahudi Düğün Gelenekleri”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 5/2 (2016), 225-241.
• Yenişehirli Abdullah Efendi. Behcetü'l-Fetava. İstanbul: y.y., 1266.