Sadrüşşehîd: Hayatı, Eserleri ve İlmî Kişiliği

Yıl 2021, Sayı: 38, 309 - 333, 30.10.2021

Abdulhalik Uygur

Öz

Sadrüşşehîd lakaplı Ömer b. Abdülazîz b. Ömer b. Mâze el-Buhârî (ö. 536/1141) Karahanlıların son dönemlerinde Selçukluların himayesindeki Buhâra’da yetişmiş bir fakihtir, aynı zamanda bir devlet adamıdır. Sadrüşşehîd’in mensup olduğu Burhan ailesi Buhara’da bir nevi Şeyhülislamlık müessesesi olan sadırlık makamını bir buçuk asır elinde tutmuşlardır. Önemli bir Hanefî âlimi olan Burhânuddin Abdülazîz b. Mâze 518 (1124) senesinde vefat edince oğlu Sadrüşşehîd onun yerine geçmiş ve bu görevi on sekiz sene sürdürmüştür. Bıraktığı yirmiden fazla önemli eserleri ve yetiştirdiği birçok talebleri ile islâm ilim ve kültür âlemine büyük katkılarda bulunan Sadrüşşehîd 5 Safer 536 (9 Eylül 1141) tarihinde Büyük Selçuklu Sultanı Sencer’in (ö. 552/1157) Karahıtaylara karşı girdiği meşhur Katvân Savaşı’nda şehit düşmüştür. Sadrüşşehîd’in bıraktığı eserlerinin çoğu günümüze ulaşmış ise de birçoğu hâla yayımlanmamıştır. Çalışmamızda eserlerinin bulunduğu kütüphaneler tespit edilip, içeriği hakkında bilgi verildiği gibi yanlışlıkla Sadrüşşehîd’e nispet edilen eserler hakkında da detaylı bilgi verilmiştir. Ayrıca Sadrüşşehîd’in İlmî kişiliği ve Hanefî fakihler nezdindeki yerinin tespiti için yaptığımız araştırma sonucu Sadrüşşehîd, Kemalpaşazâde’nin (ö. 940/1533) Hanefî fakihlerinin mezhep içindeki konumunu ortaya koymak için yaptığı Hanefî fakihleri tasnifine göre üçüncü tabakada, yani “meselede müçtehitler” tabakasında yer alması gerektiği ortaya çıkmıştır.

Anahtar Kelimeler

Buhara, Mâze, Burhan ailesi, Ömer b. Abdülazîz; Sadrüşşehîd

Sadr al-Shahid: His Life, Works and Scholarly Personality

Öz

Named Sadr al-Shahid, Ömer b. Abdulaziz b. Ömer b. Maza al-Bukhari (d. 536/1141) was a scholar of Islamic jurisprudence (Fikh) who grew up in Bukhara under the auspices of the Seljuks in the last period of the Karakhanids; was also a statesman. The Burhan family, of which Sadr al-Shahid was a member, held the position of Sadara, which is a kind of Sahykh al-Islam institution, in Bukhara for a century and a half. Sadr al-Shahid, son of an important Hanafi scholar Burhanuddin Abdulazîz b. Maza who died in 518 (1124), succeeded him and continued this duty for eighteen years. Sadr al-Shahid, who made great contributions to the world of Islamic science and culture with more than twenty important works and many students he educated, was martyred in the famous Battle of Qatwan, in which the Great Seljuk Sultan Sanjar (d.552 / 1157) fought against the Qara Khitai’s in 5 Safar 536 (9th September, 1141). Although most of Sadr al-Shahid’s works have survived to the present day, many of them are still not published. In our study, the libraries where his works were found have been determined and information about their content has been given, as well as detailed information about the works accidentally attributed to Sadr al-Shahid has been presented. In addition, as a result of the research we conducted to determine Sadr al-Shahid scholarly personality and his place in the eyes of Hanafi scholars, Sadr al-Shahid appeared to be in the third layer, that is the layer of Mujtahid, according to the classification of Hanafi scholars by Kamal Pashazada.

Anahtar Kelimeler

Bukhara; Maza; Burhan’ family; Ömer b. Abdulaziz; Sadr al-Shahid Sadrüşşehîd

Kaynakça

• Aydın, Hüseyin, Sadrüşşehîd Hüsameddin Ömer b. Adbülazîz el-Buharî’nin Umdetü’l-Müftî Adlı eserinin Tahkik ve Tahlili, Yüksek lisans tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2014.
• Aynî, Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed, el-Binâye fî şerhi’l-Hidâye, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1420/2000.
• Bâbertî, Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd, el-‘İnâye şerhü’l-Hidâye, Beyrut: Dârü’l-fikr, t.y.
• Bağdatlı, İsmail Paşa, Hediyyetu’l-arifin esma’u’l-muellifin ve asaru’l-musannifin, İstanbul: Maarif Basımevi, 1951.
• Barthold, V.V., Moğol İstilasına Kadar Turkistan, haz. Hakkı Dursun Yıldız, Ankara: Turk Tarih Kurumu Basımevi, 1990.
• Bedir, Murteza, Buhara Hukuk Okulu, İstanbul: İSAM Yayınları, 2. Basım, 2014.
• Bicer, Ayşe, Sadruş-Şehid’in Umdetu’l-fetava Adlı Eserinin Tahkiki, Doktora tezi, Selcuk Universitesi Sosyal Bilimler Enstitusu, 2010.
• Boynukalın, Mehmet, “ الجامع الصغير للإمام محمد بن الحسن الشيباني دراسة توثيقية تحليلية نقدية ”, Islam Arastırmaları Dergisi, Sy. 20 (2008), 1-38.
• Brockelmann, Carl. Tarihu’l-edebi’l-Arabi, Ceviren: Abdulhalim en-Neccar, Kahire: Daru’l-maarif, 5. Basım, t.y.
• Burhanpurlu, Nizamuddin vd. el-Fetava’l-Hindiyye, Beyrut: Daru’l-fikr, 1310/1892.
• Burhanuddin, Mahmud b. Ahmed b. Abdulaziz el-Merginani el-Buhari, el-Muhitu’l-Burhani, thk. Abdulkerim Sami el-Cundi, Beyrut: Daru’l-kutubi’l-ilmiyye, 1424/2004.
• Cuveyni, Alauddin Ata Melik, Fatihu’l-alem (Tarih-i Cihanguşa), thk. Muhammed Abdulvahhab el-Kazvini, Farscadan Arapcaya ceviren: Muhammed es-Siba‘i, Kahire: el-Merkezu’l-kavmi li’ttercume, 2007.
• Dabu, Said Buna, Sadruşşehid’in Şerhu’l-Cami‘i’s-sagir Adlı Eserinin Tahkik ve Tahlili, Yuksek Lisans tezi, İslam Universitesi (el-Medinetu’l-munevvere), 1994.
• el-‘Udde fi’l-fetava, Suleymaniye Kutuphanesi, Şehid Ali Paşa Koleksiyonu, 1061; Suleymaniye Kutuphanesi, Yazma Bağışlar Koleksiyonu, 2803/2, vr. 76a-124a; Suleymaniye Kutuphanesi, Fazıl Ahmed Paşa Koleksiyonu, 689, vr. 91-129.
• Hakimi, Abdulnasır, es-Sadruşşehid Omer B. Abdulaziz’in (O. 536/1141) Kitabu’l-Vakıat Adlı Eserinin Tahkik Ve Değerlendirilmesi, Doktora tezi, Necmettin Erbakan Universitesi Sosyal Bilimler Enstitusu, 2018.
• Hakimi, Abdulnasır, “Es-Sadruşşehid’in Hayatı Ve Eserleriyle İlgili Tespit Edilen Hatalı Bilgiler”, İslam Hukuku Araştırmalarıı Dergisi, sy. 34 (2019) 389-409.
• Hamevi, Şihabuddin, Gamzu ‘uyuni’l-besair şerhu’l-Eşbah ve’n-nezair, Beyrut: Daru’l-kutubi’lilmiyye, 1405/1985.
• Hayretul-fukaha, Suleymaniye Kutuphanesi, Fatih Koleksiyonu, 2375/2, vr. 183-201; Atif Efendi Koleksiyonu, 1010/2; Suleymaniye Kutuphanesi, Giresun Yazmalar Koleksiyonu, 3437, vr. 46b-88a; Suleymaniye Kutuphanesi, Fazıl Ahmed Paşa Koleksiyonu, 689/4, 168-187; Milli Kutuphane, Samsun İl Halk Kutuphanesi Koleksiyonu, 55 Hk 595/2; Kral Faysal İslam Araştırmaları Merkezi, nr. f2552.
• https://al-mostafa.info/data/arabic/depot/gap.php?file=m016399.pdf. (Erişim: 05.04.2021).
• https://al-mostafa.info/data/arabic/depot3/gap.php?file=m002545.pdf. (Erişim: 05.04.2021).
• https://www.daralsalam.com/ar/BookDetails/index?BookCode=24311033&Code=1 (Erişim: 05.04.2021).
• İbn Abidin, Muhammed Emin, Reddu’l-muhtar ‘ale’d-Durri’l-muhtar, Beyrut: Daru’l-fikr, 1412/1992.
• İbn Emiru Hac, Ebu Abdillah Şemsuddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed el-Halebi, Halbetu’l-mucelli ve bugyetu’l-muhtedi fi şerhi Munyeti’l-musalli, Beyrut: Daru’l-kutubi’lilmiyye, 1436/2015.
• İbn Manzur, Muhammed b. Mukerrem, Lisanu’l-Arab, Beyrut: Daru Sadır, 1414/1993.
• İbn Nuceym, Siracuddin Omer b. İbrahim b. Muhammed el-Mısri, en-Nehru’l-faik Şerhu kenzu’d-dekāik, thk. Ahmed İzzu İnayet, Beyrut: Daru’l-kutubi’l-ilmiyye, 1422/2002.
• İbn Nuceym, Zeynuddin b. İbrahim b. Muhammed el-Mısri, el-Bahru’r-ra’ik şerhu Kenzi’d-deka’ik, Kahire: Daru’l-kitabi’l-İslami, 2. Basım, t.y.
• İbnu’l-Esir, Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed, el-Kamil fi’t-tarih, thk. Omer Abdusselam et-Tedmuri, Beyrut: Daru’l-kitabi’l-Arabi, 1417/1997.
• İbnu’l-Humam, Kemaluddin Muhammed b. Abdulvahid es-Sivasi, Fethu’l-kadir, Beyrut: Daru’l-fikr, 1389/1970.
• İbnu›ş-Şıhne, Lisanuddin Ahmed b. Muhammed b. Muhammed el-Halebi, Lisanu’l-hukkam fi ma‘rifeti’l-ahkam, Kahire: el-Babi el-Halebi, 1393/1973.
• İftiharuddin, Tahir b. Ahmed b. Abdirreşid el-Buhari, Hulasatu’l-fetava, thk. Ala’ Abdullah Hamud es-Sa‘dun, Bağdad: İslam Universitesi, Gasb bolumunden Şuf‘a bolumune kader olan basılmamış Yuksek lisan tezi, 1430/2009.
• İsnevi, Abdurrahim b. el-Hasen, Tabakatu’ş-Şafi‘iyye, haz. Kemal Yusuf el-Hut, Beyrut: Daru’l-kutubi’l-ilmiyye, 1407/1987.
• Kādihan, el-Hasen b. Mansur, Fetava Kādihan, nşr. Salim b. Mustafa el-Bedri, Beyrut: Daru’l-kutubi’l-ilmiyye, 2009.
• Katib Celebi, Keşfu’z-zunun ‘an esam’i’l-kutub ve’l-funun, Bağdat: Mektebetu’l-Musenna, 1941.
• Kazvini, Zekeriyya b. Muhammed b. Mahmud, Asaru’l-bilad ve ahbaru’l-‘ibad, Beyrut: Daru Sadır, t.y.
• Kefevi, Mahmud b. Suleyman, Keta’ibu a‘lami’l-ahyar min fukaha’i mezhebi’n-Nu‘mani’l-muhtar, thk. Saffet Köse vd., İstanbul: İrşad Kitabevi, 1438/2017.
• Kınalızade, Ali b. Emrullah (İbnu›l-Hınnai), Tabakātu’l-Hanefiyye, thk. Muhyi Hilal Serhan, Bağdad: Divanu’l-Vakfı’s-sunni, 1426/2005.
• Kureşi, Abdulkadir b. Muhammed b. Nasrullah, el-Cevahiru’l-mudıyye fi tabakati’l-Hanefiyye, Karaci: Mir Muhammad Kutuphanesi, t.y.
• Kutluboğa, Kasim, Tacu’t-teracim, nşr. Muhammed Hayr Ramazan Yusuf, Dımaşk: Daru’l-kalem, 1413/1992.
• Leknevi, Muhammed Abdulhay, el-Feva’idu’l-behiyye fi teracimi’l-Hanefiyye, Beyrut: Daru’l-Erkam, 1418/1998.
• Mergīnani, Ebu’l-Hasen Ali b. Ebu Bekr b. Abdulcelil Burhanuddin, et-Tecnis ve’l-mezid, thk. Muhammed Emin Mekki, Karaci: İdaretu’l-Kur’an ve’l-‘ulumi’l-islamiyye, 1424/2004.
• Molla Husrev, Muhammed b. Feramurz, Dureru’l-hukkam fi şerhi Gureri’l-ahkam, Kahire: Daru ihyai’l-kutubi’l-Arabiyye, t.y.
• Muessesetu Ali’l-Beyt, el-Fihrisu’ş-şamil li’t-turasi’l-Arabi el-İslami el-mahtut (el-Fıkh ve Usulihi), Amman: Muessesetu Ali’l-Beyt, 1420/1999.
• Nerşahi, Ebu Bekr Muhammed b. Ca‘fer, Tarihu Buhara, ceviri: Emin Abdulmecid Bedevi ve Nasrullah Mubeşşir et-Tarazi, Kahire: Daru’l-maarif, t.y.
• Nesefi, Necmuddin Omer b. Muhammed b. Ahmed, el-Kand fi zikri ‘ulema’i Semerkand, thk. Yusuf el-Hadi, Tahran: Ayine-i Miras, 1999.
• Nesevi, Muhammed b. Ahmed, Siretu’s-Sultan Celaliddin el-Menkubirti (Menguberti), thk. Hafız Ahmed Hamdi, Kahire: Daru’l-fikri’l-Arabi, 1953.
• Ongul, Ali, “Burhan Ailesi”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul: 1992, VI, 430-432.
• Ozaydın, Abdulkerim, “Gurhan”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul: 1996, XIV, 323.
• Ozaydın, Abdulkerim, “Karahanlılar”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul: 2001, XXIV, 404.
• Ozaydın, Abdulkerim, “Sencer”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul: 2009, XXVI, 507-511.
• Ozel, Ahmet. “Sadruşşehid”. TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul: 2008, XXXV, 425-427.
• Riyazizade, Abdullatif b. Muhammed, Esma’u’l-kutub, thk. Muhammed Altunci, Dımaşk: Daru’lfikr, t.y.
• Sadruşşehid, Omer b. Abdulaziz el-Buhari, el-Fetava’s-sugra, Beyazıt: Devlet Kutuphanesi, Veliyyuddin Efendi Koleksiynu, B18980, vr. 2b-235b.
• Sadruşşehid, ‘Umdetu’l-fetava, Suleymaniye Kutuphanesi, Fazıl Ahmed Paşa Koleksiynu, 689.
• Sadruşşehid, el-Fetava’l-kubra, İstanbul Muftuluğu Kutuphanesi, 113; vr. 2b-278b; Millet Kutuphanesi, Feyzullah Efendi Koleksiynu, Fe1060; Millet Kutuphanesi, Feyzullah Efendi Koleksiynu, Fe1061; Suleymaniye Kutuphanesi, Fatih Koleksiynu, 2411.
• Sadruşşehid, el-Fetava’l-kubra, Topkapı Sarayı Muzesi, III Ahmed Kitaplığı, A1107/2.
• Sadruşşehid, el-Vakı‘at, Millet Kutuphanesi, Feyzullah Efendi Koleksiynu, Fe1086.
• Sadruşşehid et-Tahkik fi’t-Tefsir, Suleymaniye Kutuphanesi, Fatih Koleksiynu, 234, vr. 1a-164a.
• Sadruşşehid, Kitabu’l-Muhtasar fi’l-hilafiyyat, Suleymaniye Kutuphanesi, Fatih Koleksiynu, 2130, vr. 2b-310a.
• Sadruşşehid, Kitabu’ş-Şuyu, Suleymaniye Kutuphanesi, Reisulkuttap Koleksiynu, 1159, vr. 29b-31a.
• Sadruşşehid, Kitabu’t-Teravih, Koprulu Kutuphanesi, Fazıl Ahmed Paşa Koleksiynu, 689.
• Sadruşşehid, Kitabu’t-Tezkiye, Suleymaniye Kutuphanesi, Reisulkuttap Koleksiynu, 1159, vr. 2b-6b-a.
• Sadruşşehid, Kitabu’l-Vakf, Suleymaniye Kutuphanesi, Murad Molla Koleksiynu, 731/2.
• Sadruşşehid, Şerhu Edebi-l kādi, thk. Muhyi Hilal Serhan, Bağdad: Matbaatu’l-irşad, 1397/1977.
• Sadruşşehid, Şerhu Kitabi’n-Nafakat, nşr. Ebu’l-Vefa el-Efgani, Haydarabad: Daru’s-selefiyye, 1365.
• Sadruşşehid, Şerhu’l-Cami‘i’s-sagir, Suleymaniye Kutuphanesi, Şehid Ali Paşa Koleksiynu, 804, vr. 6b-238b.
• Sadruşşehid, Şerhu’l-Cami‘i’s-sagir, thk. Salah Avvad vd. Beyrut: Daru’l-kutubi’l-ilmiyye, 2006.
• Semerkandi, Nizami Aruzi, Cehar Mekale, ceviri: Esin Eren Soysal, İstanbul: Demavend Yayınları, 2016.
• Sezgin, Fuad, Tarihu’t-turasi’l-Arabi, Riyad: İmam Muhammed b. Suud İslam Universitesi neşri, 1411/1991.
• Tağriberdi, Yusuf, en-Nucumu’z-zahire fi muluki Mısr ve’I-Kahire, Mısır: Daru’l-kutub, Vezaretu’ssakafe ve’l-irşad, t.y.
• Taşağıl, Ahmet, “Karahıtaylar”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul: 2001, XXIV, 415.
• Taşkopruluzade, Ahmet Efendi, Miftahu’s-sa‘ade ve misbahu’s-siyade, Beyrut: Daru’l-kutubi’l-ilmiyye, 1405/1985.
• Temimi, Takıyyuddin b. Abdilkadir el-Gazzi, et-Tabakātu’s-seniyye fi teracimi’l-Hanefiyye, thk. Abdulfattah Muhammed el-Hulv, Kahire: Lucnetu ihya’i’t-turasi’l-İslami, el-Meclisu’l-a‘la li’ş-şu’uni’l-İslamiyye, 1970.
• Vezinani, Halid b. Zeyd. “Kitabu’t-Tezkiye, telif: Husamuddin Omer b. Abdilaziz b. Maze (o. 536/1141)”. Mecelletu Camiati’l-İmam Muhammed b. Suud el-İslamiyye, sy. 51 (2005), 265-309,.
• Zehebi, Muhammed b. Ahmed b. Osman, Tarihu’l-İslam ve vefeyatu’l-meşahir ve’l-a‘lam, thk. Omer Abdusselam et-Tedmuri, Beyrut: Daru’l-kitabi’-Arabi, 1413/1993.
• Zehebi, Şemsuddin Muhammed b. Ahmed b. Osman, Siyeru a‘lami’n-nubela’, thk. Şuayb el-Arna’ut vd. Beyrut: Muessesetu’r-risale, 1405/1985.
• Zelletu’l-kari, Suleymaniye Kutuphanesi, Reisulkuttap Koleksiyonu, 1159; Esad Efendi Koleksiyonu, 3541, 692.
• Zirikli, Hayruddin b. Mahmud ed-Dımaşki, el-A‘lam, Beyrut: Daru’l-ilim li’l-melayin, 2002.