Qadi of Galata Babakalʿawī Aḥmad Abd al-ʿAzīz Efendi and the Edition Critique and the Review of his Ijāzat-nāmah

Yıl 2022, Sayı: 40, 243 - 269, 30.12.2022

Abdullah Taha İmamoğlu

Öz

The rank of qadi, which constitutes an important place within the legal system of Ottoman Empire, is considered to be an office charged with executing juridical and administrative functions. This rank began with the establishment of Ottoman State and continued until the end of it. The madrasas served as the leading educational institutions training qadis.
The qadis used to judge according to Hanafi school which was the official legal school of the state. The duties of the qadis differed administratively in accordance with the administrative divisions such as subdisrict (qada), districts (sanjaq) and provinces (eyalet). The qadis at the subdistricts were classified according to three different regions, namely Rumeli, Anatolia and Egypt. The Rumeli qadis served in the subdistricts of this region. The qadis of Anatolia and Egypt served in the respective regions. One who was in charge of the qadis of the Rumeli region was called “Qazasker”, and the one who was in charge of the regions in Anatolia and Egypt was called Anadolu Qazasker. Both qazaskers fulfilled the administrative duties in their own region and were in charge of appointing the qadis. Those who worked as the qadis in the subdistricts or provinces were called “mawali”, and it was possible for them to be promoted to the rank of the qadi of Istanbul as the final promotion. However, it was necessary to serve as qadi in regions such as Bursa and Edirne after receiving the title of qadi in order to be appointed as the qadi in the capital. After being appointed as the qadi of Istanbul, it would become possible to be appointed as the qadi of Anatolia and Rumeli. After the Şeyhulislams started to be ranked over the qazaskers in the administrative hierarchy of the Otoman Empire, they started to be in charge of the appointment of the mudarrises and qadis who were paid more than 40 akçes as salary. In addition to handling the juridical and legal cases, they also dealt with the public affairs, trade, the methods of minimum and fixed prices, the goods permitted to be exported, preventing the banned goods, providing the warfare tools and equipment, maintaining the cleaning services besides the warfare affairs etc., and they tried to execute all these activities together with the city police. In the fulfillment of these duties of the qadis, the naibs could deputize for them, and could issue judgments by acting on behalf of the qadis.
The authorization certificates (ijāzat-nāmahs) of many scholars available in manuscript libraries in Turkey need to be researched scientifically. In this study, a draft of ijāzat-nāmah will be published to give to his students of Babakalʿawī Aḥmad Abd al-ʿAzīz Efendi, who was born in Babakale village of Çanakkale district and moved to Istanbul to continue his scholarly career, will be analysed in order to follow his educational career to a certain degree.
Babakalʿawī Aḥmad Abd al-ʿAzīz Efendi who served as the qadi of Damascus and Mediana, which then were within the borders of Ottoman Empire as well as the qadi of Tophane and Galata in Istanbul (1277/1860), where non-Muslims were concentrated, was among the knowledgeble judges of his time as expressed by Bursalı Mehmed Tahir. In his book, Aḥmad Abd al-ʿAzīz Efendi introduces himself as Babakalʿawī Aḥmad Abd al-ʿAzīz Efendi b. Husayn Efendi b. Hafiz Halil Efendi. Abd al-ʿAzīz Efendi attended for thirteen years at the gatherings (namely Huzur Dersleri) on Qur’anic Exegesis held in the month of Ramadan in the presence of the Ottoman Sultan between 1265/1848 and 1278/1861, and he gained the titles of mollā and mudarris thereof. This points at the fact that Abd al-ʿAzīz Efendi was among the prominent scholars of the capital Istanbul.
Abd al-ʿAzīz Efendi also held the rank of the qadi of Mecca. As it was stated in Sijill-i Osmanī that he died by 1297/1879, it is possible to say that he died in 1296/1878. In this article, after giving brief information about his life and works, the ijāzat-nāmah registered in the Suleymaniye Manuscripts Library will be published and the education, teachers and the books read by an Ottoman qadi will be determined based on this ijāzat-nāmah. In doing so, we will try to determine the educational process of an Ottoman scholar who also served as a qadi, and the only copy of his manuscript ijāzat-nāmah, which can be considered as a historical document, will be published based on the text found Library.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Ottoman State, Babakalʿawī Aḥmad Abd al-ʿAzīz Efendi, Qadi, Ijāzat-nāmah

Galata Kadısı Babakaleli Ahmed Abdülaziz Efendi’ye Ait İcâzetnâmenin Neşri ve Değerlendirilmesi

Öz

Osmanlı Devleti’nin hukuk sistemi içerisinde önemli bir yer teşkil eden kadılık müessesesi ,adli ve mülki işlemleri yürütmekle sorumlu bir memuriyet olarak kabul edilmiştir. Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan son anına kadar bu görev devam etmiş ve medreseler kadı yetiştiren en önemli eğitim kurumları olmak gibi bir işlev üstlenmiştir.
Osmanlı Devleti’nde kadılar devletin resmi mezhebi olan Hanefî fıkhına göre hüküm verirlerdi. Kadılık vazifesi idari olarak kaza, sancak ve eyalet gibi birimlere göre farklılık göstermekteydi. Kaza kadıları Rumeli, Anadolu ve Mısır gibi üç farklı bölgeye göre sınıflandırılırdı. Rumeli kadıları bu bölgenin kazalarında görev yapardı. Anadolu ve Mısır kadıları da kendi bölgelerinde kadılık görevlerini ifa ederdi. Rumeli bölgesinin kadılarından sorumlu olan kişi Rumeli kazaskeri, Anadolu ve Mısırdaki kazalardan sorumlu olan kişi de Anadolu kazaskeriydi. Her iki kazasker de kendi bölgelerinin idari işlerine bakar ve kadıların atanmasından sorumlu olurdu. Sancak veya eyaletlerde kadılık yapanlara mevali denir, nihai terfi sonucunda İstanbul kadılığına kadar yükselmek mümkün olurdu. Ancak payitahtta kadı olabilmek için Bursa ve Edirne gibi bölgelerde kadılık payesini aldıktan sonra fiilen kadılık yapmak gerekirdi. İstanbul kadılığının akabinde Anadolu ve Rumeli kazaskeri olma imkanı da oluşmaktaydı. Osmanlı Devleti’nin idari taksimatında şeyhülislamlar kazaskerlerin üzerinde yer almaya başlayınca 40 akçeden fazla maaş alan müderrislerin ve kadıların atanmasından da onlar sorumlu olmaya başladı. Kadılar şerʿî ve hukuki davalara ilaveten halkın ihtiyacı olan işlere, alışverişlere, asgari ve sabit fiyat uygulamalarının usulüne, memleket dışına çıkarılabilecek eşyalara, yasak eşyaların ise engellenmesine, savaş alet ve edevatının teminine, askeri işlerin dışında kendi bölgelerinde temizliğin sağlanmasına ve bunun gibi diğer işlere de bakar ve zabıta ile beraber bu işlerin tamamını yerine getirmeye çalışırlardı. Kadıların bu görevlerini yerine getirmesinde naipler onlara vekalet edebilirler, kadı namına iş yaparak hüküm verebilirlerdi.
Türkiye’deki yazma eser kütüphanelerinde mevcut birçok âlime ait icâzetnâme bilimsel açıdan araştırılmaya ihtiyaç duymaktadır. Bu çalışmada aslen Çanakkale’nin Babakale köyünde doğan ve başkent İstanbul’a yerleşen, ilmî kariyerini bu şehirde devam ettiren Babakaleli Ahmed Abdülaziz Efendi’nin eğitim sürecini kısmen de olsa takip etme imkânı tanıyan, talebelerine vermek üzere hazırladığı bir icâzetnâme taslağı neşredilecektir.
19. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı Devleti’nin sınırları içerisinde kalan Şam ve Mekke gibi şehirlerin dışında İstanbul’da da Tophane ve Galata gibi gayrımüslimlerin yoğun olduğu semtlerde kadılık yapan (1277/1860) Babakaleli Ahmed Abdülaziz Efendi, Bursalı Mehmed Tahir’in ifadesiyle ulemâ-i kuzâttan bir zâttır. Eserinde kendisini Babakaleli Ahmed Abdülaziz b. Hüseyin Efendi b. Hafız Halil Efendi olarak tanıtmaktadır. Abdülaziz Efendi, 1265/1848 ilâ 1278/1861 seneleri arasında padişahın huzurunda Ramazan aylarında tertip edilen tefsir sohbetlerine, yani Huzur Dersleri’ne on üç yıl süre zarfınca muhatap olarak iştirak etmiş; hem müderrislik hem de mollalık ünvanlarına sahip olmuştur. Bu da Abdülaziz Efendi’nin payitaht İstanbul’un mühim ilim adamları arasında yer aldığına işaret etmektedir.
Mekke-i Mükerreme kadısı payesine de nail olan Abdülaziz Efendi’nin Sicill-i Osmani’de 1297/1879 yılına doğru dâr-ı bekâya irtihal eylediği bildirildiğinden 1296/1878 yılında vefat ettiği söylenebilir. Makalede, Babakaleli Abdülaziz Ahmed Efendi’nin hayatı ve eserleri hakkında kısaca bilgi verildikten sonra Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi kayıtlarında adına kayıtlı olan icâzetnâmenin neşri gerçekleştirilecek ve bu neşir üzerinden bir Osmanlı kadısının eğitimi, hocaları ve okuduğu kitapların tespiti yapılacaktır. Bu vesileyle Osmanlı’da kadılık yapan bir âlimin eğitim ve öğrenim süreci hakkında bazı tespitlerde bulunulacak ve bir vesika olarak addedilebilecek yazma hâlindeki tek nüsha icâzetnâme kütüphanedeki mevcut hâli esas alınarak neşredilecektir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Osmanlı Devleti, Babakaleli Ahmed Abdülaziz Efendi, Kadı, İcâzetnâme

Teşekkür

Doç. Dr. Alparslan Kartal (Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi)

Kaynakça

• Aliyyü’l-Kârî, Nûreddîn Ebü’l-Hasen. Şerhu Nuhbeti’l-fiker. thk. Muhammed Nezzâr Temîm, Heysem Nezzâr Temîm. Beyrut: Dâru’l-Erkam b. ebi’l-Erkam, ts.
• Aliyyü’l-Kârî, Nûreddîn Ebü’l-Hasen. Şerhu’ş-Şifa. nşr. Abdullâh Muhammed el-Halîlî. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2001.
• Aşıkkutlu, Emin. “İbn Vedʿân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/440-441. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Ayaz, Kadir. “Zâhid el-Kevserî’nin İcâzetnâmesinde Yer Alan İsnadların Osmanlı Ana-dolu’sundaki Tarihçesi”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 40, (2015), 96-97.
• Babakaleli Ahmed Abdülaziz. Mukarribü’t-tâlibîn. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1290.
• Babakaleli Ahmed Abdülaziz. Risale-i Necâtü’l-müʿminîn fi’l-beyʾi ve’ş-şirâi’l-müslimîn. b.y.: y.y., 1282.
• Babakaleli Ahmed Abdülaziz b. Hüseyin. İcâzetnâme. İstanbul: Süleymaniye Kütüphane-si, Hacı Mahmud Efendi, 6361, 1296, 1b-16b.
• Beşiktaş Müftülüğü. “Şeyh Yahya Efendi Câmii”. Erişim 2 Mayıs 2016. http://www.besiktasmuftulugu.gov.tr/?&Bid=244615
• Bilgili, İsmail. “Osmanlı İslam Hukukçularından Şeyhzade Ahmed Ziya Efendinin Hasan Kudsi Efendiden Aldığı İlmi İcazet”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 1/1 (2012), 21-75.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâîl. el-Câmiu’s-sahih. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. Beyrut: Dâru Tavki’n-Necât, 1422.
• Bursalı Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1925.
• Bursevî, İsmail Hakkı. Rûhu’l-beyân fî tefsîri’l-Kurʾân. Beyrut: Dâru İhyâi’it-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Cihan, Sadık. “Osmanlı Devrinde Türk Hadisçileri Tarafından Yazılan Usulü Hadis Eser-leri, Risâleleri ve Nuhbetü’l-Fiker Üzerine Yapılan Şerh ve Tercümeler”. Atatürk Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi Dergisi 1 (1975), 127-136.
• Çakan, İsmail Lütfi. Hadis Edebiyatı: Çeşitleri, Özellikleri, Faydalanma Usulleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1997.
• Ebü’l-Leys es-Semerkandî. Tenbîhu’l-ğâfilîn. thk. Yusuf Alî Bedevî. Dımaşk: Dâru İbn Kesîr, 2000.
• Hâdimî, Ebû Saîd Muhammed b. Mustafa b. Osman. el-Berîkatü'l-Mahmûdiyye fî şerhi’t-Tarîkati'l-Muhammediyye ve’ş-şerîati’n-nebeviyye fi’s-sîreti’l-Ahmediyye. Kahire: Matbaatü el-Bâbî el-Halebî, ts.
• el-Hatîb el-Bağdâdî. el-Câmiʿ li ahlâkı’r-râvî ve âdâbi’s-sâmiʿ. thk. Dr. Mahmud et-Tahhân. Riyad: Mektebetü’l-Maârif, 1983.
• el-Hatîb el-Bağdâdî. Tarîhu Bağdâd. thk. Dr. Beşşar Avvad Maʿrûf. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2002.
• el-Hatîb el-Bağdâdî. Şerafü ashabi’l-hadîs. thk. Mehmed Said Hatipoğlu. Ankara: İlahi-yat Yayınları, ts.
• Fahreddin er-Râzî. Tefsiru’r-Râzî. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türasi’l-Arabi, 1420.
• Hâkim en-Nîsâbûrî. Maʿrifetü ulûmi’l-hadîs. thk. es-Seyyid Muʿzam Hüseyn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1977.
• İbn Asâkir ed-Dımaşkî. Tarîhu Dımaşk. thk. Amr b. Garame el-Umerî. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-İslâmî, 1995.
• İbn Mâce el-Kazvînî. es-Sünen. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, ts.
• İbnü’s-Salâh eş-Şehrezûrî. Mukaddimetü İbni’s-Salâh. thk. Muhammed Rağıb et-Tabbâh. Halep: el-Matbaatü’l-İlmiyye, 1931.
• İpşirli, Mehmet. “Huzur Dersleri”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/441-444. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Kandemir, M. Yaşar. “eş-Şifâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/134-138. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Kandemir, M. Yaşar. “Münzirî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/35-37. İs-tanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Kehhale, Ömer Rıza. Muʿcemü’l-müellifin. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türasi’l-Arabi, ts.
• Mardin, Ebulʿulâ. Huzur Dersleri. nşr. İsmet Sungurbey. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi, 1966.
• Mehmed Süreyya. Sicill-i Osmânî. nşr. Nuri Akbayar, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996, 2/344.
• Midi, Sümeyye. Babakaleli Ahmed Abdülaziz Efendi ve Mûdihu’t-Tuhfe İsimli Eseri (İnceleme ve Metin). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Li-sans Tezi, 2020.
• Münâvî, Zeynüddin Muhammed Abdürraûf b. Tacilârifîn b. Alî. Feyzü’l-Kadîr şerhu’l-Câmii’s-sağir. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1972.
• Müslim b. Haccâc. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1955.
• Nebhânî, Kâdî Ebü’l-Mehâsin Yûsuf b. İsmâîl b. Yûsuf eş-Şafiî. el-Fethu’l-kebîr fî zammi’z-ziyadeti ile’l-Câmii’s-sağîr. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, ts.
• Ortaylı, İlber “Galata”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/303-307. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Ortaylı, İlber “Kadı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/69-73. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Pakalın, Mehmed Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. Ankara: MEB Yayın-ları, 1993.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemseddin Muhammed b. Abdirrahmân b. Muhammed. Fethu’l-muğis bi-şerhi Elfiyyeti’l-hadîs li’l-Irâkî. thk. Alî Hüseyn Alî, Kahire: el-Mektebetü’s-Sünne, 2003.
• Semânî, Ebû Saʿd Abdülkerim b. Muhammed b. Mansûr el-Mervezî. Edebü’l-imlaʾ ve’l-istimlâʾ. thk. Max Weisweiller. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1981.
• Süyûtî, Celaleddin. el-Havi li’l-fetâvâ. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2004.
• Taberânî, Süleyman b. Ahmed. Mekârimu’l-ahlâk. nşr. Ahmed Şemseddin. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1989.
• Tirmizî, Muhammed b. Îsâ. es-Sünen. thk. Beşşar Avvad Maʿrûf. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1998.
• Türker, Çiğdem, “Anadolu Yarımadası’nın En Batı ucunda Yer Alan Tipik bir Osmanlı Köyü Babakale”, Türk Etnografya Dergisi 18 (1988), 139-153.
• Uğur, Mücteba, “el-Câmiu’s-Sagîr”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/113-114. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1984.
• Uzunçarşılı. İsmail Hakkı. “İstanbul ve Bilâd-ı Selâse Denilen Eyüp, Galata ve Üskü-dar Kadılıkları”, İstanbul Enstitüsü Dergisi 3 (1957), 25-32.
• Yıldırım, Selahattin, “XIX. Yüzyıl Osmanlı Muhaddisleri ve Eserleri”, Din Eğitimi Araş-tırmaları Dergisi 13 (2004), 263-315.
• Zirikli, Hayreddin. el-Âʿlâm: Kâmusu terâcim. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 2002.