Fıkhi Hükmün Tesisinde ve Yorumlanmasında Bağlam

Yıl 2023, Sayı: 42, 245 - 270, 30.12.2023

Hüseyin Baysa

https://doi.org/10.59777/ihad.1369044

Öz

Bağlam, yazılı ve sözlü ifadelerde geçen olgu ile onu çevreleyen ögeler arasındaki ilişkiyi ifade eden bir kavramdır. Anlambilimde anlamı belirleme teknikleri arasında sayılan bağlam, temelde metin içi ve metin dışı olmak üzere iki kısma ayrılmaktadır. Bunlardan birincisi, sözcenin gramatikal ve dizgesel yönden çözümlenmesini sağlarken, ikincisi sözcenin olgusal ve durumsal nitelikleri ile sosyal ve kültürel unsurlardan etkilenim şekli ve düzeyi hakkında bilgi verir. Bağlam İslâmi ilimlerde daha çok, ayet ve hadislerin anlaşılması ile ilgili olarak incelenmiştir. İctihad ve fetvaların doğru yorumlanması için bağlamlarına riayet edilmesi gerektiği hususuna da çeşitli çalışmalarda değinilmiştir; ancak tespit edildiği kadarıyla fukahanın hangi bağlamları nasıl kullandığına dair müstakil araştırma yapılmamıştır. Bu makalede bağlamın çeşitleri ictihad ve fetva örnekleri üzerinden incelenmiştir. Çalışmanın amacı, fıkıh kaynaklarındaki hükümlerde bağlamın bütün çeşitlerinin etkin bir şekilde ve özenle kullanıldığına dikkat çekmektir.
Bağlam, anlamı belirleme yöntemi olarak İslâm dünyasında IX. yüzyılda, Batı’da ise XX. yüzyılda ele alınmaya başlanmıştır. Bununla birlikte bağlam sözceleri kurgulama ve anlama süreçlerinin tabii bir bileşeni olduğundan her iletişim pratiğinde gizli veya açık bir biçimde var olagelmiştir. Birer sözce olan ictihad ve fetvalarda da bağlam en başından beri doğal bir teknik olarak işletilmiştir. Çalışmayı anlamlı kılan, örnekler üzerinden bu gerçekliğin ifade edilmesidir. Fıkıh kaynaklarında, bağlamın farklı çeşitleri kastedilerek delâletü’l-hâl, mukteza’l-hâl, siyâk, sibâk, nazmü’s-siyâk, nesk, karîne, mukteza’l-kelâm, mülâemetü’l-kelâm, münâsebe, fehva’l-kelâm ve makâm gibi kavramlar kullanılmıştır. Bunlar arasında günümüzde en yaygın kullanılanı siyâktır.
Fukaha ahkâmı tespit sürecinde bağlamı dikkate aldığı gibi yeni meselelerin hükümlerini tahrîc yöntemiyle belirlemeye çalışırken de bağlam araştırması yapmıştır. Bağlam bakımından eşdeğerde olan meseleler arasında hüküm aktarımı gerçekleştirilirken, bu nitelikte olmayanlara farklı hükümler takdir edilmiştir. Aynı şekilde, bağlamı değişen hükümlerde yeni bağlamlar esas alınarak güncellemeye gidilmiştir. Kaynaklardaki hükümler sonradan karşılaşılan meseleler için kullanılmadan önce ayrıca metin içi bağlam açısından incelenmiştir. Bu çerçeveden olmak üzere, hüküm ifade eden metinlerin sözcük, cümle ve paragraf bağlantıları irdelenmiş ve gerekli görüldüğünde ilgili şerh ve haşiye çalışmalarındaki bilgilere başvurulmuştur.
Araştırma esnasında tespit edilen bir diğer husus, hüküm bağlam ile temellendirilirken fıkıh usulü kavramları üzerinden işlemin izah edilmiş olmasıdır. Sözgelimi olgusal bağlam meselenin illeti, hikmeti, sebebi, şartı veya rüknü gibi hükmün asli unsurlarından biri olarak değerlendirilmiş ve birbirine benzeyen ancak olgusal bağlamları farklı olan meseleler hükmün temel bileşenleri itibariyle birbirinden ayrı kabul edilmiştir. Öte yandan bağlamın bazı çeşitlerinin doğrudan usulün konuları arasında yer aldığı görülmektedir. Örneğin metin içi bağlamın ögeleri, fıkıh usulü eserlerinde nassların anlamlandırılması kastıyla lafız ve delâlet bahislerinde ele alınmıştır. Fıkıh metinlerinde kültürel bağlam olarak anlam yüklenen ögeler, usulde örf delilinin kapsamında incelenmiştir.
Fıkhi görüşler usulün ilgili ilkeleri çerçevesinde bağlamsal ögeler dikkate alınarak oluşturulduğundan hüküm metinlerindeki maksûd anlama ulaşmaya çalışırken aynı bağlamsal ilişkilerin kurulması gerekmektedir. Bunun için öncelikle metnin söylemsel bağlamı isabetli bir şekilde çözümlenmelidir. Bu aşamada bilginin ana kaynağından alınması ve metnin çapraz okuma tekniği ile tahlil edilmesi önem arz etmektedir. Anlamlandırma süreci devam ederken ayrıca eş zamanlı olarak, metinde mevzubahis edilen meselenin dış bağlamları göz önünde bulundurulmalıdır. Dış bağlamlar, hükme konu olan meselenin mahiyetini doğrudan etkileyen unsurlar olduğu için bunların göz ardı edilmesi, hükmün yanlış anlaşılmasına sebebiyet verebilmektedir. Hulasa ictihad veya fetvaları hem tesis hem de yorumlama süreçlerinde bağlam tekniğinin uygulanması fıkıh ve fetva usulü açısından bir zorunluluktur.

Anahtar Kelimeler

İslâm Hukuku, Fıkıh Metni, Fıkhi Hüküm, Bağlam, Anlam

The Context in Constructing and Interpreting the Islamic Jurisprudential Provision

Öz

The context is a concept that expresses the relationship between the phenomenon mentioned in written and verbal expressions and the elements surrounding it. Context, which is considered among the techniques for determining meaning in semantics, is basically divided into two parts: intra-text and extra-text. While the first of these provides the grammatical and systematic analysis of the expression, the second provides information about the factual and situational qualities of the expression and the way and level of influence from social and cultural elements. The context has been mostly studied in Islamic sciences in relation to the understanding of verses and ḥadīths. It has also been mentioned in various studies that the context of verses and ḥadīths must be adhered to in order to interpret ʾijtihād and fatwās correctly; however, as far as it has been determined, no independent research has been conducted on which contexts were used by the fuqahāʾ and how they were used. In this article, the types of context are examined through examples of ʾijtihād and fatwās. The purpose of this research is to draw attention to the fact that all types of context are used effectively and carefully in the provisions of fiqh texts.
The context, as a method of determining meaning, began to be discussed in the Islamic world in the 19th century and in the West in the 20th century. However, since context is a natural component of the processes of constructing and understanding expressions, it has existed implicitly or explicitly in every communication practice. Since ʾijtihād and fatwās are words, the context has been used in the words as a natural technique from the very beginning. What makes this research meaningful is expressing this reality through examples. The concepts such as dalālatu'l-ḥāl, muqtaḍa'l-ḥāl, siyāq, sibāq, naẓmu's-siyāq, nasq, qarīna, muqtaḍa'l-kalām, mulāʾametu'l-kalām, munāsaba, faḥwa'l-kalām and makām were used in fiqh sources when pointing out to different types of context. Among these, siyāq is the most commonly used word today.
Just as the context was taken into account by Muslim jurists in the process of constructing the provisions in fiqh works, they researched context while trying to determine the rulings of new issues by employing the method of takhrīj. While the rulings were transferred between issues that were equivalent to each other in context, different rulings were given to those that were not of this nature. Likewise, rulings whose context has changed have been updated based on new contexts. Existing provisions were also examined in-text context before being used for issues that arose subsequently. Within this framework, the word, sentence, and paragraph connections of the ruling texts were examined and, when deemed necessary, information was consulted in the relevant sharḥ and ḥāshiya books.
Another issue identified during the research is that the process was carried out based on the concepts of ʾuṣūl al-fiqh when basing the judgment on the context. For example, the factual context has been considered as one of the essential elements of the judgment, such as the ʿillah, ḥikmah, sabab, shart or rukun of the issue, and issues that are similar to each other but have different factual contexts have been considered separate from each other in terms of the basic components of the provision. On the other hand, it is seen that some types of context are directly among the subjects of ʾuṣūl al-fiqh. For example, the elements of the in-text context are discussed in the topics of lafẓ and dalālāt in the context of the interpretation of verses and ḥadīths in the works of uṣūl. The cultural context is examined within the scope of ʿurf evidence.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Fiqh Text, Islamic Jurisprudential Provision, Context, Meaning

Kaynakça

• ʿAbdulʿazîz el-Buhârî, ʿAlâuddîn ʿAbdulazîz b. Ahmed. Keşfu’l-esrâr Şerhu Usûli’l-Pezdevî. 4 Cilt. b.y.: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmiyye, ts.
• Aksan, Doğan. Anlambilim -Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi-. Ankara: Engin Yayınevi, 1998.
• Aktan, Hamza. “Çağdaşlaşma Sürecinde İslâm Hukuku”. İslam ve Modernleşme. 167-180. İstanbul: İSAM Yayınları, 1997.
• Algül, Adnan. İzzüddîn b. Abdüsselâm’ın İslam Hukuk Bilimindeki Yeri. İstanbul: Çıra Aka-demi Yayınları, 2017.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedruddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ. el-Binâye şerhu’l-Hidâye. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 2000.
• Baysa, Hüseyin. “Vergiyi Zekâta Saydırmada ‘Uşûr Tahsilatını Bir Dayanak Olarak Kul-lanma İmkânı”. International Journal of Islamic Economics and Finance Studies 9/2 (Eylül 2023), 288-309.
• Condon, John C. Kelimelerin Büyülü Dünyası -Anlambilim ve İletişim-. çev. Murat Çiftkaya. İstanbul: İnsan Yayınları, 1995.
• Demir, Ömer - Acar, Mustafa. Sosyal Bilimler Sözlüğü. Ankara: Vadi Yayınları, 2002.
• Duman, Soner. “Günümüz Fıkhî-İktisadî Problemlerin Değerlendirilmesinde Fıkıh Mirasımız ile İlişki Biçimimiz”. Uluslararası İslam Ekonomisi ve Finansı Araştırma-ları Dergisi 1/1 (2015), 153-170.
• Ebû ’Ubeyd, Kâsım b. Sellâm. Kitâbü’l-emvâl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1986.
• Ekin, Yunus. “Siyak Kavramı’nın Semantik Analizi”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/1 (2013), 93-126.
• Emîr Pâdişâh, Muhammed Emin b. Mahmûd el-Buhârî. Teysîru’t-Tahrîr. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• Erden, Muhammet Kasım. Lafız-Mâna Ekseninde Arap Anlambilim Kavramları. Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Güman, Osman. “Siyak Kuralının Nassların Yorumuna Etkisi: İbn Dakîkul’îd Örneği”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 21 (2013), 29-52.
• Güncel Türkçe Sözlük. Erişim 30 Haziran 2022. https://sozluk.gov.tr/
• Hassân, Temmâm. el-Luggatü’l-’Arabiyye ma’nâhâ ve mebnâhâ. Kahire: Dâru’s-Sakâfe, 1994.
• Heyet. Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye. Ankara: Banka ve Ticaret Hukuku Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1959.
• İbn ’Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer b. ’Abdilazîz. Şerhu ’Ukûdi resmi’l-müftî. Karaçi: Mektebetü’l-Büşrâ, 2009.
• İbn Dakîkul‘îd, Muhammed b. ’Alî b. Vehb. İhkâmü’l-ahkâm şerhu ’Umdeti’l-ahkâm. 2 Cilt. b.y.: Matba’atü’s-Sünneti’l-Muhammediyye, ts.
• İbn Dûdû, Muhammed Sâlim. Nazariyyetü’s-siyâk fi’t-türâsil-İslâmî. Katar: Vizâratü’l-Evkâf ve’ş-Şüûni’l-İslâmiyye, 2015.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû ʿAbdullâh Muhammed b. Ebî Bekr. İʿlâmü’l-muvakkıʿîn ʿan Rabbi’l-ʿâlemîn. thk. Ebû ʿUbeyde Meşhûr b. Hasen. 7 Cilt. Suudi Arabistan: Dâru İbni’l-Cevzî li’n-Neşr ve’t-Tevzîʿ, 1423h.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullâh b. Ahmed el-Makdisî. el-Mugnî. 10 Cilt. b.y.: Mektebetü’l-Kahire, 1969.
• İbn Kutluboğa, Ebü’l-’Adl Zeynüddîn Kâsım. Hulâsatü’l-efkâr şerhu muhtesari’l-Menâr. thk. Senâulllâh ez-Zâhidî. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2018.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed el-Mısrî. el-Eşbâh ve’n-nezâir ’alâ mezhebi Ebî Hanîfe en-Nu’mân. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1999.
• İbnü’s-Salâh, Ebû ’Amr Osmân b. Abdirrahmân eş-Şehrezûrî. Edebü’l-müftî ve’l-müsteftî. thk. Muvaffâk Abdullâh Abdulkâdir. Medine: Mektebetü’l-’Ulûm ve’l-Hikme, 1986.
• İltaş, Davut. Fıkıh Usulünde Mütekellimîn Yönteminin Delâlet Anlayışı. İstanbul: İSAM Yayın-ları, 2011.
• ʿİzzeddîn b. ʿAbdusselâm, Ebû Muhammed. el-İmâm fî beyâni edilleti’l ahkâm. Beyrut: Daru’l-Beşaʾiri’l-İslâmiyye, 1987.
• Karadâvî, Yusuf. Fıkhü’z-zekât. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1973.
• Karadâvî, Yusuf. Muhâdarât fi’l-fıkh ve’l-fetvâ ve’l-ictihâd. Kahire: Mektebetü Vehbe, 2011.
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân el-Mâlikî. Envâru’l-burûk fî envâi’l-furûk. 4 Cilt. b.y.: ’Âlemü’l-Kütüb, ts.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd. Bedâiʿu’s-sanâiʿ fî tertîbi’ş-şerâiʿ. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1986.
• Kazvînî, Ebü’l-Meâlî Celâlüddîn el-Hatîb Muhammed. el-Îzâh fî ‘ulûmi’l-Belâga. 3 Cilt. Beyrut: Daru’l-Cîl, ts.
• Köse, Üzeyir. “İçtihat”. Fıkıh Usulü. ed. Nuri Kahveci. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2021.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. el-Câmi‘u li-ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed el-Berdûnî vd. 20 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1964.
• Mâlik b. Enes. el-Müdevvenetü’l-kübrâ. 4 Cilt. b.y.: Dâru Kütübi’l-’İlmiyye, 1994.
• Menkûr, ’Abdülcelîl. ’İlmü’d-delâle usûlühû ve mebâhisühû fi’t-türâsi’l-’Arabî. Dımaşk: İttihâdü’l-Kitâbi’l-’Arab, 2001.
• Mergînânî, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn Alî b. Ebî Bekr. el-Hidâye şerhu Bidâyeti’l-mübtedi. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-’Arabî, ts.
• Mevsılî, Abdullah b. Mahmûd b. Mevdûd Mecdüddîn Ebü’l-Fadl. el-İhtiyâr li ta‘lîli’l-Muhtâr. 5 Cilt. Kahire: Matba’atü’l-Halebî, 1937.
• Nevevî, Ebû Zekeriyya Muhyiddîn b. Yahyâ b. Şeref. el-Mecmûʿ şerhu’l-Mühezzeb. 20 Cilt. b.y.: Dâru’l-Fikr, ts.
• Ömer, Ahmed Muhtâr. ’İlmü’d-delâle. Kahire: ’Âlemü’l-Kütüb, 1998.
• Özdemir, İbrahim. “‘Ahkâmın Değişmesi’ne Farklı Bir Yaklaşım”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 47 (Aralık 2014), 19-42.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-Eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsût. 30 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1993.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-Eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Usûl. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, ts.
• Sübkî, Tâcuddîn ʿAbdulvahhâb b. Takiyyuddîn. Cemʿu’l-cevâmiʿ fî usûli’l-fıkh. thk. Ab-dulmun’îm Halîl İbrâhîm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2013.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdris. er-Risâle. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Mısır: Mustafâ el-Bâbî el-Halebî, 1938.
• Şâh Veliyyullâh ed-Dihlevî, Ebû Abdilazîz Kutbüddîn Ahmed b. Abdirrahîm b. Vecîhiddîn. Huccetüllâhi’l-bâliga. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-cîl, 2005.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ. el-Muvâfakât. 7 Cilt. b.y.: Dâru İbni Affân, 1997.
• Şimşek, Mehmet Ali. Arap Dilinde Çok Anlamlılık ve Karine İlişkisi. Konya: Selçuk Üniversi-tesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. es-Sünen. thk. Beşşâr ’Avvâd Ma’rûf. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1996.
• Tiyek, Fatih. Kur’an’ı Anlamada Bağlamın Rolü ve Meallerdeki Bağlamsal Sorunlar. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Turan, Ümit Deniz. “Edimbilim I: Bağlam, Konuşma İlkeleri ve Söz Eylem Kuramı”. Genel Dilbilim II. ed. Ayşe Sumru Özsoy. 119-139. Eskişehir: T.C. Anadolu Üniversi-tesi Yayınları, 2019.
• Yaman, Ahmet. “Dinî Hükmün Güncellenmesi: Alanı, İmkânı ve Gerekçeleri”. Tevilat Selçuk Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi 1/1 (Yaz 2020), 11-34.
• Zeyla’î, Ebû Muhammed Fahruddîn Osmân b. Ali b. Mihcen. Tebyînü’l-hakâik şerhu Ken-zi’d-dekâik. 6 Cilt. Kahire: Matba‘atü’l-Kübrâ el-Emîriyye, 1314h.