Endowment of Non-Perpetual Assets in Terms of Islamic Law

Yıl 2024, Sayı: 43, 1 - 26, 30.06.2024

Murat Peçe

https://doi.org/10.59777/ihad.1364865

Öz

Muslims, inspired by numerous divine principles, have established the culture of infāq by founding charitable institutions in diverse geographies throughout history. One of the most reputable institutions for cultivating this culture is unquestionably endowment. This institution has made great contributions to strengthening the social and economic ties of the believers and to forming their cultural and spiritual identities from the beginning of the asr al-sa‘ādah until today. Therefore, it is vital to update the theoretical understanding of endowments, draw insights from various precedents and improve the effectiveness of practical applications accordingly.
There is no verse in the Qur'an explicitly stating the legitimacy of endowments; however, the verses encouraging charity and competing in good deeds form the basis of the institution of endowments. Very few rulings on endowments are determined by the Sunnah; the majority come from the jurisprudence of the jurists, based on the evidence of istiẖsān, istiṣlāẖ and ‘urf.
Jurists agree that endowments are legitimate, but their views diverge on which assets may qualify as the subject of an endowment. They unanimously accept that immovable property such as lands, houses, and shops can be endowed. However, they disagree about the endowment of movable properties. Some jurists stipulate the characteristic of "perpetuity". While some jurists deem the endowment of movable properties to be absolutely permitted, others consider it permissible only under specific circumstances.
Movable properties are classified into two categories regarding endowment status: “movables that retain their original form after usufruct” even for a certain period, and “movables that do not retain their original form after usufruct”.
According to H̱anafī jurists, “perpetuity” is the general rule/reference for endowment. They argue that movables cannot be endowed in absolute terms because they do not conform to this general rule. However, they make three exceptions to this general understanding, and accept the endowment of movables falling under these categories as authentic. Early H̱anafīs deemed the endowment of dīnārs, dirhams, makīlāt, and mawzūnāt to be authentic.
Shāfi‘ī scholars state that the condition of “perpetuity” is absolutely attained in properties such as land, and as long as their lifespan in properties such as books, horses, and weapons. From this perspective, they deem it permissible to endow movable properties that can be used for a certain period and do not lose their original qualities immediately. However, they do not accept the endowment of movables such as foodstuffs which are consumed through usufruct and cannot be utilized even for a certain period.
The majority of H̱anbalī scholars agree with the Shāfi‘ī jurists. Some H̱anbalīs, however, view the endowment of movable properties whose original qualities are lost by usufruct as legitimate if there exists an established practice and legal precedent.
The most comprehensive stance on endowment property is that of Mālikī scholars. They do not stipulate the condition of perpetuity in endowments and recognize that endowments can also be of a temporary nature. Therefore, it is permissible to endow cash, foodstuffs, books, clothes, and similar movable property of both classes. In the case of movable perpetual property, the solution is "istibdâl". The Imamiyya share the same view as the Mālikīs. We observe that the Mālikī view is preferred in legal regulations in the Islamic world and in the decisions of fatwa councils.
In this context, the opinions of jurists, decisions of fatwā councils, historical practices and practices in Islamic states are analyzed to present an opinion on making the endowment institution more functional.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Endowment, Immovable Property, Movable, Usufruct, Perpetuity

İslam Hukuku Açısından İntifa ile Aynı Baki Kalmayan Varlıkların Vakfı

Öz

Müslümanlar, iyilik ve takvada yarışmak, tasadduk etmek gibi hayır yollarında yardımlaşmayı teşvik eden birçok nastan hareketle tarih boyunca farklı coğrafyalarda hayır müesseseleri inşa ederek infak kültürünü oluşturmuşlardır. Bu kültürün kökleşmesini sağlayan en güzide kurumlardan biri de kuşkusuz vakıf müessesesidir. Bu müessese, Asr-ı saâdet’ten günümüze değin Müminlerin sosyal ve ekonomik bağlarının güçlenmesine, kültürel ve manevi kimliklerinin oluşmasına büyük katkılar sunmuştur. Böyle güzide bir kurumun ilelebet yaşatılması için vakıfla ilgili teorik bilgilerin güncel tutulması, farklı ictihadlardan yararlanılması ve bu ictihadlar ışığında pratik uygulamaların daha işlevsel hale getirilmesi önem arz etmektedir.
İslam âlimleri, Kur’ân-ı Kerîm’de vakfın meşruluğunu belirten doğrudan bir ayet bulunmadığını; tasadduk etmeyi, iyilikte yarışmayı teşvik eden ayetlerin vakıf kurumunun temelini oluşturduğunu belirtmiştir. Ayrıca vakıfla ilgili ortaya konulan hükümlerin çok az kısmının sünnet ile sabit olduğunu; bu hükümlerin büyük çoğunluğunun ise “İstihsân”, “İstislâh” ve “Örf” delillerine istinaden fakihlerin ictihadı üzerine bina edildiğini kaydetmiştir.
Fakihler, vakfın meşru olduğu hususunda icma etmişlerdir. Vakfa konu olabilecek varlıklar hakkında ise farklı kanaatler sergilemişlerdir. İlgili hadislere ve Asr-ı saâdet’teki uygulamalara istinaden arazi, ev, dükkân gibi gayrimenkullerin vakfedilmesini ittifakla kabul etmişlerdir. Menkullerin vakfı hususunda ise ihtilaf etmişlerdir. Fakihlerin bir kısmı, Resûlü Ekrem’in (s.a.s.), Hz. Ömer’e (r.a.) ganimet olarak kalan arazisi hakkındaki “Dilersen arazinin aslını yanında tut, gelirini tasadduk et.” hadisinde geçen “حَبّسْتَ/hapset” lafzından hareketle, vakfedilecek malda “ebedîlik” özelliği bulunmasını şart koşmuşlardır. Zira bu kelimenin, muvakkat olan bir şeyin mefhumuna aykırılık içerdiğini belirtmişlerdir. Dolayısıyla bu vasfa haiz olmamaları gerekçesiyle menkullerin vakfını sahih kabul etmemişlerdir. Bir kısım fakihler bu niteliği şart koşmadıklarından menkullerin vakfını mutlak olarak; bazı fakihler ise birtakım kayıtlar öne sürerek caiz görmüştür.
Hanefî fakihler, vakfa konu olan malın “akar” olmasını ve vakıfta “ebedîliği” genel kural/kıyas olarak kabul etmişlerdir. Bu genel kurala uygun olmamaları gerekçesiyle menkullerin mutlak anlamda vakfa konu olmayacaklarını belirtmişlerdir. Bununla birlikte bu genel anlayıştan “Akara Tabi Olan Menkuller”, “Hakkında Nas Bulunan Menkuller” ve “Örfen Vakfı Meşru Görülen Menkuller” şeklinde üçlü bir istisna yaparak bu kategorilere giren menkullerin vakfını sahih kabul etmişlerdir. Bu kaidelerin yanı sıra “Hükmen Ebedîlik” ilkesi geliştirilerek “ebedîlik” vasfı daha geniş anlamda yorumlanmıştır. Bu bağlamda fıkıh eserlerinde mütekaddimîn Hanefîler’in, dinarların, dirhemlerin, mekîlât ve mevzûnâtın vakfını sahih gördükleri kaydedilmektedir.
Şâfiî âlimler, “ebedîlik” özelliğinin arsa gibi varlıklarda tam anlamıyla; kitap, at, silah gibi mallarda ise bunların ömrü kadar gerçekleştiğini belirtmiştir. Bundan hareketle belirli bir süre de olsa kendisiyle intifa mümkün olan ve aynı hemen tükenmeyen menkullerin vakfını caiz görmüşlerdir. Gıda maddeleri gibi intifa ile birlikte aynı tükenen, belirli bir süre de olsa kendisiyle yararlanmak mümkün olmayan menkullerin vakfını ise sahih kabul etmemişlerdir.
Hanbelî âlimlerin çoğunluğu, Şâfiî fakihler ile aynı görüştedir. Bazı Hanbelîler ise örf ve teâmül bulunması halinde intifa ile aynı tükenen menkullerin vakfını sahih görmüştür.
Vakfa konu olabilecek mallar hususunda konuya en geniş yaklaşım, Mâlikî âlimler tarafından serdedilmiştir. Onlar, vakıfta ebedîlik şartını öngörmemişler, vakfın muvakkat da olabileceğini kabul etmişlerdir. Dolayısıyla mezhepte mutemet olan görüşe göre nakit para, gıda maddeleri, kitap, elbise ve benzeri her iki sınıfta yer alan menkul malların vakfı caiz görülmüştür. Menkul malların ebedîlik şartı ile vakfedilmesi durumunda ise bunun çözüm yolunun, vakfın konusu olan malın hükmen devamı anlamına gelen “istibdâl” yolu olduğunu belirtmişlerdir. İmâmiyye de Mâlikîler ile aynı görüştedir. İslam âlemindeki hukuki düzenlemelerde ve fetva kurullarının kararlarında da Mâlikî mezhebinin görüşünün tercih edildiğini görmekteyiz.
Bu bağlamda fakihlerin ictihadları, fetva kurullarının kararları, tarihteki bazı pratikler ve İslam devletlerindeki uygulamalar incelenerek vakıf kurumunun daha fonksiyonel hale gelmesi istikametinde bir kanaat ortaya konulmaya gayret edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Vakıf, Gayrimenkul, Menkul, İntifa, Ebediyet

Kaynakça

• Abdullah Farûk İbrâhîm - Muhammed Emîn Hüseynî. “el-Vakfü’l-muvakkat: Hakîkatühü ve Mesâlihuhü’l-ʻâmme”. Journal of Islamic and Humanities Studies 1/2 (Ağustos 2021), 278.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî. el-Müsned. thk. Şuayb el-Arnavût vd. 45 Cilt. b.y.: Müessesetü’r-Risâle, 1421/2001.
• Ahmed Nezzâr Ebû Şehlâ-Muhammed Süleymân en-Nûr. “Vakfü’l-menkûl”. Mecelletü’l-Buhûsi’l-ʻİlmiyye ve’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye 10/2 (Ekim 2017), 278-329.
• Akgündüz, Ahmed. İslam Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2017.
• Akgündüz, Ahmed. “İstibdâl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/319-320. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Akgündüz, Ahmed. “Osmanlı Hukukunda Vakıf Malları ve Kitap Vakfı”. Osmanlı Araştırmaları Vakfı. Erişim 1 Şubat 2024. https://osmanli.org.tr/osmanli-hukukunda-vakif-mallari-kitap-vakfi/
• Akman, Ahmet. Eski Vakıflar Hukuku ve İdaresi. Ankara: Adalet Yayınevi, 2019.
• Ali Haydar Efendi, Küçük. Dürerü’l-hükkâm fî şerhi Mecelleti’l-ahkâm. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1411/1991.
• Ali Haydar Efendi, Küçük. Tertîbü’s-sunûf fî ahkâmi’l-vukûf. b.y.: Müessesetü’r-Reyyân-el-Mektebetü’l-Mekkiyye, ts.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedruddîn Mahmûd b. Ahmed el-Aynî. ʻUmdetü’l-kârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî. 25 Cilt. Beyrut: Dâru İyhâi’t-Türâsi’l-ʻArabî, 1431/2011.
• Bâbertî, Ekmelüddîn Muhammed b. Mahmûd. el-‘İnâye şerhu’l-Hidâye. 10 Cilt. Lübnan: Dâru’l-Fikr, 1389/1970.
• Bardakoğlu, Ali. “İstihsân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/339-347. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyn b. Alî. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdülkâdir Ata. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, 3. Basım, 1424/2003.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukûkı İslâmiyye ve Istılâhâtı Fıkhiyye Kâmusu. 8 Cilt. İstanbul: Bilmen Basım ve Yayınevi, 1988.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl el-Buhârî. el-Câmi‘u’s-sahîh. nşr. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. 9 Cilt. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 1422/2001.
• Buhûtî, Mansûr b. Yûnus b. Salâhiddîn. Keşşâfu’l-kınâ‘ ‘an metni’l-İkna‘. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr-ʻÂlemü’l-Kütüb, 1431/2009.
• Câmiʻâtü’l-Lübnâniyye. Erişim 20 Ağustos 2023. http://77.42.251.205/LawArticles.aspx?LawTreeSectionID=267749&lawId=167358
• Desûkî, Muhammed b. Ahmed b. Arefe. Hâşiye ‘alâ Şerhi’l-kebîr. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “Örf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/93-94. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. es-Sünen. thk. Şuayb el-Arnavût vd. 7 Cilt. b.y.: Dâru’r-Risâleti’l-ʻÂlemiyye, 1430/2009.
• Ebû Zehre, Muhammed b. Ahmed b. Mustafa. Muhâderât fi’l-vakf. b.y.: Dâru’l-Fikr, ts.
• Elbânî, Nâsıruddîn. İrvâü’l-galîl fî tahrîci ehâdîsi Menâri’s-sebîl. 9 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-İslâmî, 1405/1985, 2. Basım, 6/34.
• Günay, Hacı Mehmet. “Vakıf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/475-479. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Hacak, Hasan. “İrtifak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/460-464. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Hassâf, Ebû Bekr Ahmed b. Ömer. Ahkâmü’l-evkâf. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfe, ts.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer el-Hüseynî ed-Dımaşkî. Reddü’l-muhtâr ‘ale’d-Dürri’l-muhtâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2. Basım, 1412-1992.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid b. Abdilhamîd es-Sivâsî el-İskenderî. Fethu’l-kadîr. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• İbn Kâdî Ayaslûgî, Mehmed b. Yûnus el-Ayaslûgî. Şerhu Mecma‘i’l-bahreyn. thk. Murat Peçe. 3 Cilt. Ankara: Fecr Yayınları, 2023.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed. el-Mugnî. 10 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Kahire, 1388/1968.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed el-Mısrî. el-Bahru’r-râik şerhu Kenzi’d-dekâik. 8 Cilt. b.y.: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, 2. Basım, ts.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem er-Rüveyfiî. Lisânü’l-‘Arab. 10 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 3. Basım, 1414/1993.
• Kânûn. el-Cerîdetü’r-resmiyye. Erişim 20 Ağustos 2023. https://qanoon.om/p/2013/rd2013054/#
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. İdrîs. el-Furûk. 4 Cilt. Beyrut: ʻÂlemü’l-Kütüb, ts.
• Karakoç, İrem. Türk Hukuk Tarihinde Vakıf Müessesesi. Ankara: Yetkin Yayınları, 2017.
• Kâsânî, Alâuddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd. Bedâ’i‘u’s-sanâ’î‘ fî tertîbi’ş-şerâ’î‘. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, 3. Basım, 1986.
• Kermî, Zeynüddîn Mer‘î b. Yûsuf. Gâyetü’l-müntehâ fi’l-cem‘ beyne’l-İknâ‘ ve’l-Müntehâ. 2 Cilt. Kuveyt: Müessesetü Garrâs, 1428/2007.
• Kubbealtı Lugati. Erişim 20 Ağustos 2023. http://www.lugatim.com/s/masura
• Munazzamatü’t-Teʻâvüni’l-İslâmî. “Mecma‘u’l-Fıkhi’l-İslâmî ed-Düvelî”. Erişim 20 Ağustos 2023. https://www.iifa-aifi.org/ar/2307.html
• Menşûrât Kânûniyye. Erişim 20 Ağustos 2023. https://manshurat.org/node/71179
• Merdâvî, Ebü’l-Hasen Alâüddîn Alî b. Süleymân. Tashîhu’l-fürû‘. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türki. 11 Cilt. b.y.: Müessesetü’r-Risâle, 1424/2003.
• Merdâvî, Ebü’l-Hasen Alâüddîn Alî b. Süleymân. el-İnsâf fî ma‘rifeti’r-râcihi mine’l-hilâf. 12 Cilt. b.y.: Beyrut: Dâru İyhâi’t-Türâsi’l-ʻArabî, ts.
• Mevsılî, Ebü’l-Fazl Mecdüddîn Abdullah b. Mahmûd. el-İhtiyâr li-ta‘lîli’l-Muhtâr. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, 1356/1937.
• Minassatü İstidlâʻ. “el-Hey’etü’l-ʻâmme li’l-evkâf”. Erişim 20 Ağustos 2023. https://istitlaa.ncc.gov.sa/ar/Islamic/awqaf
• Mîzân. “Katar Vizâretü’l-adl”. Erişim 20 Ağustos 2023. https://www.almeezan.qa/LawView.aspx?opt&LawID
• Molla Hüsrev, Mehmed b. Ferâmurz b. Alî. Dürerü’l-hükkâm fî şerhi Gureri’l-ahkâm. 2 Cilt. b.y.: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-ʻArabiyye, ts.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Câmi‘u’s-sahîh. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İyhâi’t-Türâsi’l-ʻArabî, ts.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb. es-Sünen. thk. Abdülfettâh Ebû Gudde. 9 Cilt. Halep: Mektebü’l-Metbûʻâti’l-İslâmiyye, 2. Basım 1406/1986.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref. el-Mecmû‛ şerhu’l-Mühezzeb. 20 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Niyâbetü’l-ʻâmme. “Kânûnü’l-vakfi’ş-şerʻî”. Erişim 20 Ağustos 2023. http://agoyemen.net/lib_details.php?id=117
• Ömer Hilmi Efendi. İthâfü’l-ahlâf fî ahkâmi’l-evkâf. İstanbul: Matbaʻa-i Âmire, 1307/1889.
• Özen, Şükrü. “İstislâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/383-388. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Remlî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Nihâyetü’l-muhtâc ilâ şerhi’l-Minhâc. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1404/1984.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsüleimme Muhammed b. Ebî Sehl. Şerhu’s-Siyeri’l-kebîr. 5 Cilt. b.y.: y.y., 1971.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsüleimme Muhammed b. Ebî Sehl. el-Mebsût. 30 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1414/1993.
• Şebeketü kavânîni’ş-şark. Erişim 20 Ağustos 2023. http://site.eastlaws.com/GeneralSearch/Home/ArticlesTDetails?MasterID=1482915
• Şeyhîzâde, Abdurrahman b. Mehmed b. Süleyman Damad Efendi. Mecma‘u’l-enhur fî şerhi Mülteka’l-ebhur. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İyhâi’t-Türâsi’l-ʻArabî, ts.
• Şîrâzî, Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm b. Alî. el-Mühezzeb fî fıkhi’l-İmâm eş-Şâfiî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, 1431/2011.
• Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed el-Hatîb eş-Şirbînî el-Kâhirî. Mugni’l-muhtâc ilâ ma‛rifeti me‛ânî elfâzi’l-Minhâc. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, 1415/1994.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb et-Taberânî. el-Mu‘cemü’l-kebîr. thk. Hamdî b. Abdilmecîd es-Selefî. 25 Cilt. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 2. Basım, 1415/1994.
• Teşrîʻâtü’l-Ürdün. “Kânûnü’l-evkâf”. Erişim 20 Ağustos 2023. https://jordanianlaw.com/2
• Trablusî, Burhâneddîn İbrâhîm b. Mûsâ. el-İs‘âf fî ahkâmi’l-evkâf. Mısır: Matbaʻatü Hindiyye, 2. Basım, 1320/1902.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ et-Tirmizî. el-Câmi‘u’l-kebîr/Sünenü’t-Tirmizî. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1998.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. İrşâdü’l-ahlâf fî ahkâmi’l-evkâf. İstanbul: y.y., 1330/1914.
• Yediyıldız, Bahaeddin. “XVIII. Asır Türk Vakıflarının İktisâdî Boyutu”. Vakıflar Dergisi 18 (1984), 5-43.
• Zeylaî, Ebû Muhammed Fahreddîn Osman b. Alî. Tebyînü’l-hakâik şerhu Kenzi’d-dekâik. Kahire: el-Matbaʻatü’l-Kübrâ, ts.
• Zühaylî, Vehbe b. Mustafa. el-Fıkhü’l-İslâmî ve Edilletüh. 8 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1430/2009.