İslâm Hukuku Bağlamında Hükümlerin İlletlerinin Belirlenmesinde Makâsıd ve Maslahatın Gözetilmesi Açısından Aklın Rolü

Yıl 2024, Sayı: 43, 117 - 146, 30.06.2024

Taha Yılmaz

https://doi.org/10.59777/ihad.1461745

Öz

İslâm hukuku/fıkıh, kişinin amel/eylem cinsinden lehine ve aleyhine olan şeylerin İslâm hukukçuları tarafından tafsîlî/cüz’î delillerden çıkartılıp ortaya konulmasıdır. Makalemizin amacı bu eylem gerçekleştirilirken hükümlerin illetlerinin belirlenmesinde makâsıd ve maslahatın irdelenmesidir. Hikmet sahibi Şâri‘ Teâlâ, mükellefi teklif ile sorumlu kılarken öncelikli olarak akıl melekesine haiz olmasını esas almıştır. Bu çerçevede dinî hükümleri akli bir zemine oturtmak için Müslümanlar da birtakım ilimler ortaya koymuşlardır. Sözün doğru nakli için hadis usûlü ilmi, kelâmın doğru anlaşılması ve isabetli hüküm verilmesi için de fıkıh usûlü ilmi teşekkül etmiştir. Fıkıh ve usûlü’l-fıkh diye isimlendirilen ilimlerin kaynaklarını/asıllarını, delillerini ve bu ilimlere ulaşmanın yollarını ve kurallarını da bu ilimler çerçevesinde belirlemişlerdir. Hüküm ve illetlerde Şâri‘ açısından makâsıd esas olurken mükellef için maslahat gözetilmiştir. Bu bağlamda namaz ibadetinde Şâri’ için “kulluk edilmesi” esas olmakla birlikte mükellef için, ruhun ve kalbin tatmini ve huzuru, zamanın disipline edilmesi ve hesap verebilme maslahatı gözetilmiştir. Oruç sağlıklı olana, zekât nisâba malik olana, hac ise hem malı olan hem de sağlıklı olan kişiye farz kılınmıştır. Bu örneklerde görüldüğü gibi maksad ve maslahat birlikte gözetilmiştir. Akıl da bu konuları belirlemede, temyiz etmede, onları düşünme ve anlamada faal rol oynamaktadır. Nitekim her ne kadar fakihler tarafından illetlerin belirlenmesinde sadece hikmet perspektifi esas alınmamışsa da yine de konulan her şer’î hükmün illetinde aklî bir zemin aranmıştır. İllet sözlük anlamıyla bulunduğu yerde değişikliğe yol açan durum anlamına gelmektedir. Kavramsal çerçevede ise hükmün konulmasını münasip gösteren durum, hükümden amaçlanan sonuç, menfaat, açık veya istikrarlı vasıf anlamına gelmektedir. Ramazan ayında yolculuk eden kişiye oruç tutmama ruhsatı verilmiştir. Burada gözetilen maslahat yolculuk eden kişiden sıkıntı ve meşakkati gidermektir. İllet olarak da yolculuk esas alınmıştır. İllet için koşulan şartlar ise açık, istikrarlı, münasip olması ve kâsır yani asla özel bir vasıf olmamasıdır. Bu bağlamda şarabın haramlığında sarhoş edicilik, namazların kısaltılmasında ise yolculuk esas alınmıştır. Ayrıca illet belirlenirken ilk olarak kitap ve sünnet esas alınmıştır. İkinci derecede ise bir çağda, bir vasfın bir şer῾i hükmün illeti olduğu hususunda müctehidler arasında fikir birliği oluşmuş ise bu vasıf icma ile o hükmün illeti kabul edilmiştir. İllet bu bakımdan dinî hükümlerin kavranmasında önemli olmaktadır. Çünkü mükellef hükmün illetini kavradığında Şarî‘ Teâla tarafından kendisine emredilen şeyi yapmakta daha istekli olabilmektedir. Nitekim insanda akıl, ruh, kalb, nefis vb. farklı güçler bulunmaktadır. Bu güçlerin her birinin kendine özgü anlatım ve ihtiyaçları vardır. İnsanda bulunan akıl da varlığın hakikatini idrak eden, maddi olmayan fakat maddeye etki eden basit bir cevher, maddeden şekilleri soyutlayarak kavram haline getiren ve kavramlar arasında ilişki kurarak önermelerde bulunan, kıyas yapabilen bir güç şeklinde tarif edilmiştir. Dolayısıyla akıl, hükümlerin illetleri belirlenirken maksad, maslahat ve adalet perspektifini daima önemsemektedir. İnsan aklının delilleri kavramasına, hükümleri anlamlandırmasına en açık örnek fıkıhtaki kıyas delilini kullanmasıdır. Bununla birlikte fıkıhtaki kıyas mantıktaki klasik anoloji/temsil kavramından ayrılmaktadır. Anolojide sadece benzerlik esas alınırken fıkıhtaki kıyasta mahiyet ve benzerlik birlikte esas alınmaktadır. Sadece iki benzer mesele ele alınarak aynı hükme varılmamaktadır. İllet ile hüküm arasında uygunluk aranmaktadır. Yine illet belirlemede sebr ve taksim yöntemi büyük önem arz etmektedir. Tahrîcü’l-menât (illet olabilecek vasıfları tespit/ortaya çıkarma), tenkîhu’l-menât (illeti ayıklama) ve tahkîku’l-menât (asılda illet olarak tespit edilen vasfın, fer‘de de aynı şekilde bulunduğunu tahkik etme) illetin hükümlerde işlevsel hale gelmesinde büyük rol oynamaktadır. Bazı İslâm alimleri hükümleri, maksad ve maslahat açısından ele alarak adeta konuluş açısından hikmetlerin sağlamasını yapmışlardır. Zarûriyyât, hâciyyât ve tahsîniyyât sacayağında hükümlerin hikmet ve maslahat hususlarını açıklamışlardır. Bu çalışmada mükellefin fiillerinin şer’î hükümlerini, Kur’ân-ı Kerîm ve Sünnet’teki tafsîlî delillerden çıkarırken İslâm hukukçularının esas aldıkları aklın rolü ile makâsıd ve maslahat hususu nitel yöntemin metin ve tarihi doküman analizi usûlüyle klasik ve modern ilmî kaynaklar çerçevesinde ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler

İslâm Hukuku, Akıl, Hüküm, İllet, Makâsıd, Maslahat

The Role of Reason in Determining the Implications of Provisions in the Context of Islamic Law in Terms of Maintaining the Objectives of Shari’a (Maqasid) and Interests (Maslaha)

Öz

The purpose of this article is to examine the public benefits and interests in determining the causes of the provisions while revealing the things that are in favor or against the person in terms of his deeds/actions by Islamic jurists from detailed/partial evidence in the context of Islamic law. While making the compotent Muslim responsible for the command, the wise Shari' Almighty has primarily taken having the faculty of reason as the basis. In this context, Muslims have also developed some sciences in order to ground religious provisions on a rational basis. The science of hadith methodology was developed for the correct transmission of the textual narrations, and the science of methodology of Islamic jurisprudence was developed for the correct understanding of such narrations. They also determined the sources/origins and evidences of the sciences called fiqh and usul al-fiqh, and the ways and rules of accessing these sciences within the framework of above-mentioned sciences. While in regards to the rulings and their causes, the objectives of Shari’a (maqaṣid) is taken into consideration in terms of Divine Lawmaker, the public interest (maslaha) is taken into consideration in terms of the compotent believers. In this context, although it is essential to worship/serve the Shari'a in prayer, the satisfaction and peace of the soul and heart, the discipline of time and the interests of accountability are taken into consideration for the competent believer. Fasting is obligatory for those who are healthy, zakat is obligatory for those who have the minimum required amount of wealth, and pilgrimage is obligatory upon those who are rich and healthy. As can be seen in these examples, objectives of Shari’a and interests of the public have been considered together. The reason also plays an active role in determining these issues, addressing them, thinking about and understanding them. As a matter of fact, although the determination of causes was not based solely on the perspective of wisdom by the jurists, a rational basis was still sought in every religious ruling. Literally, juristic cause (‘illah) literally means a situation that causes a change in its location. In the conceptual framework, it means the situation that makes it appropriate to impose the provision, the intended result, benefit, clear or stable characteristic of the provision. A person traveling during Ramadan is given the permission not to fast. The interest considered here is to relieve the burden and trouble of the traveler. Being on a journey is taken as the cause of the ruling. The conditions required for the legal cause are that it should be clear, stable, appropriate, and that it should not be specific for a certain situation. In this context, intoxication is the legal cause for the prohibition of wine while being on a journey is the legal cause for shortening of ritual prayers. In addition, when determining the legal cause, the Holy Book and the sunnah of the Prophet are the first sources to look. In the second degree, if there is a consensus among mujtahids in an age regarding that a certain quality was the cause of a religious ruling, this quality was accepted as the cause of that ruling by consensus. In this respect, reason is important in understanding religious provisions. Because when the compotent believer understands the cause existing behind a ruling, he may be more willing to do what is ordered to him by the Shari' Almighty. In this article, we have shown the role of reason and the objectives of Shari’a and the public interest, on which Islamic jurists base their views while deducing the religious provisions of the compotent believers’ actions from the detailed evidences in the Holy Quran and the Sunnah by using the method of textual analysis and the qualitative method within the framework of classical and modern scientific sources.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Reason, Judgment, Cause, Objectives of Shari’a, Public Interest

Kaynakça

• Ahmed Cevdet Paşa. Sadeleştirilmiş Mecelle. sad. İbrahim Ural - Salih Özcan. İstanbul: Fey Vakfı, 1995.
• Aktan, Hamza. “Miras”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 30/143-145. İstanbul: TDV Yayınları, 2020.
• Ali Haydar, Hocaeminefendizade. Dürerü’l-hükkâm şerhu Mecelleti’l-ahkâm. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2020.
• Âmidî, Seyfeddin. el-İhkâm fî usûli῾ahkâm. Kahire: Dâru’ş-şurûk, 1387/1968.
• Apaydın, H. Yunus. “Karz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 24/520-525. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Apaydın, H. Yunus. “Kıyas”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 25/528-538. İstanbul: TDV Yayınları, 2022.
• Apaydın, H. Yunus. “Klasik Fıkıh Usulünün Yapısı ve İşlevi”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 1 (2003), 7-28.
• Apaydın, H. Yunus. “Ta’lîl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 39/511-514. İstanbul: TDV Yayınları, 2010
• Apaydın, H. Yunus. İslâm Hukuk Usûlü. Kayseri: Kardeşler Form Ofset, 2016.
• Aristoteles. Metafizik. çev. Ahmet Arslan. İstanbul: Divan, 2019.
• Aristoteles. Organon-II (Önerme). çev. Hamdi Ragıp Atademir. İstanbul: MEB. Yayınları, 1989.
• Aslan, Nasi. “Hikmet Ekseninde Nassların Yorumlanma İmkânı ve Sınırları”. Bilimname 37/1 (2019), 889-914.
• Atar, Fahrettin. “Sefer”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 36/294-298. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Avde, Casir. İslâm Hukuk Felsefesi (Makâsidü’ş-şeria). çev. Murat Çiftkaya. İstanbul: Mahya, 2015.
• Aybakan, Bilal. “Selem”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 36/402-405. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Aydınlı, Abdullah. “Ehl-i Hadîs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 10/507-508. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Bağdâdî, Abdülkâhir b. Ömer b. Bâyezîd Usûlü’d-din. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1401/1981.
• Beşer, Faruk. Usulü Fıkıh. İstanbul: İFAV Yayınları, 2020.
• Bigiyef, Mûsâ Cârullah. Kavâid-i fıkhiyye. haz. Ferhat Koca vd. Ankara: Ankara Okulu, 2018.
• Bingöl, Abdulkuddüs. “İstikrâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 23/358-359. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Boynukalın, Ertuğrul. “Makâsıdü’ş-Şerîa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 27/423-427 Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail b. İbrâhîm el-Cu’fî. el-Câmiu’s-sahîh. nşr. Muhammed Fuad Abdulbaki. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Bulutlu, Yusuf. Klasik ve Modern Fıkıh Düşüncesinde Makâsıd İçtihadının İlke ve Sınırları. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Bûtî, Said Ramazan. Davabitü’l-maslaha fi’ş-şeriati’l-İslâmiyye. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 2001.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. es-Sıhâh. Kahire: Dâru’l-Fikr, 1982
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillah b. Yûsuf. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. nşr. Abdülazîm ed-Dîb. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1398/2020.
• Çağıl, Orhan Münir. Hukuk Başlangıcı Dersleri. İstanbul: Fakülte Matbaası, 1963.
• Çalış, Halit - Hacak, Hasan. “Rehin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 34/538-542. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Çelebi, İlyas. “Hüsün ve Kubuh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 19/59-63. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Çelebi, İlyas. “Mu’tezile”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 31/391-401. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Çelebi, İlyas. “Sıfat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 37/100-106. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Çelebi, İlyas. “Usûl-i Hamse”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 42/211. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Çelebi, İlyas. İslâm İnanç Sisteminde Akılcılık ve Kadı Abdülcebbar. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2002.
• Debûsî, Ebu Zeyd Abdullâh b. Muhammed b. Ömer b. Îsâ. Takvîmü’l-edille. thk. Halil Muhyiddin el-Meysi. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
• Devâlibî, Ma’ruf. İslâm’da Devlet ve İktidar. çev. M. Said Hatipoğlu. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1985.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “İllet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 22/117-120. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “Maslahat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 28/79-94. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “Nesep”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 11/527-529. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “Sebep”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 36/244-248. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “Sedd-i Zerâî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 36/277-282. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Duman, Soner. İlk Dönem Hanefi Usulünde İllet Tartışmaları. İstanbul: Beka Yayınları, 2018.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eş’as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. es-Sünen. nşr. Kemâl Yûsuf el-Hût. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 409/1988.
• Ebû Zehre, Muhammed b. Ahmed b. Mustafâ. Fıkıh Usûlü. çev. Abdulkadir Şener. Ankara: Fecr Yayınevi, 2000.
• Ebû Zehre, Muhammed b. Ahmed b. Mustafâ. İmam Şâfiî. çev. Osman Keskioğlu. Ankara: DİB Yayınları, 2020.
• Emiroğlu, İbrahim. “Mantık”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 28/18-28. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Emiroğlu, İbrahim. Klasik Mantığa Giriş. Ankara: Elis Yayınları, 1999.
• Erdoğan, Mehmet. “el-Muvâfakât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 31/406-408. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. el-Müstasfâ fî ‘ilmi’l-usûl. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Gözübenli, Beşir. “Mefkûd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 28/353-356. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Hâdimî, Ebû Saîd. Mecâmiu’l-hakâik. İstanbul: Haşimi Yayınları, 1308/1930.
• Halil b. Ahmed, Ebû Abdirrahman el-Halîl b. Ahmed b. Amr b. Temîm el-Ferâhîdî. Kitâbü’l-‘ayn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1988.
• Hasan, Ahmet. İslâm Hukuku Bilimlerinin Gelişimi. çev. Haluk Songar. İstanbul: Rağbet, 1999.
• Haskefî, Alâüddîn Muhammed b. Alî b. Muhammed ed-Dımaşkî. Dürrü’l-muhtar. Kahire: Dâru’r-Risâle, 1268/1890.
• Isfahânî, Ebü’l-Kâsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal er-Râgıb. Müfredâtu elfâzı’l-Kur’an. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• İbn Abdüsselâm, İzzeddin. İslâmî Hükümlerin Esas ve Hikmetleri. çev. Süleyman Kaya - Soner Duman. İstanbul: İz Yayıncılık, 2006.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. Makâsıdu’ş-şerîati’l-İslâmiye. thk. Muhammed Tâhir el-Mîsâvi. Beyrut: Dâru Lübnan Littiba ve’n-Neşr, 2011.
• İbn Ebû Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs er-Razî. Âdâbu’ş-Şâfi’î ve menâkıbuh (İmam eş-Şâfiî). çev. Ömer Çınar. İstanbul: Rıhle Kitap, 2003.
• İbn Emîri’l-Hac, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed b. Muhammed. Kitabu’t-takrîr ve’t-tahrîr fi ilmi’l-usûl ala tahrîri’l-İmam Kemal b. Hümam. Beyrut: Dâru’l-Fıkıh, 1996.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ b. Muhammed. Mu’cemu makâyısı’l-luğa. Mısır: Dâru’l-Fikr, 1969.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. es-Sünen. Kahire: Dâru’l-Fikr, 1373/1953.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddin Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfî. Lisanu’l-Arab. Beyrut: Dâru’s-Sâdr, 1994.
• Kacır, Temel. “Şer῾î Hükmün Hitabullah Üzerinden Tanımlanması”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 22/2 (2018), 1221-1247.
• Kacır,Temel. “Bir İçtihad Yönemi Olarak Tahkîkü’l-menât”. Yakın Doğu Üniversitesi İslâm Tetkikleri Merkezi Dergisi 8/2 (2022), 213-230.
• Kahraman, Abdullah. Fıkıh Usûlü. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2022.
• Karâfi, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîis b. Abdirrahmân el-Mısrî. Şerhu tenkîhi’l-fusûl. Kahire: Şirketü’t-Tabaâti’l-Fenniyye, 1973.
• Karagöz, İsmail. Dini Kavramlar Sözlüğü. Ankara: DİB Yayınları, 2017.
• Karaman, Hayreddin. “Asabe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 3/452-453. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Karaman, Hayreddin. Fıkıh Usûlü. İstanbul: Ensar Neşriyat 2013.
• Kaya, Eyyüp Said. “Zâhirü’r-Rivâye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 44/101-102. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Kılıçer, M. Esat. “Ehl-i Re’y”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 10/520-524. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Koca, Ferhat. “Menât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 29/119-121. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Koçak, Zeki. Usûl-i Fıkhın Dayandığı İlimler. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2023.
• Köksal, Asım Cüneyd - Dönmez, İbrahim Kâfi. “Usûl-i Fıkh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 42/201-210. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Kudûrî, Ebü’l-Hüseyn Ahmet b. Ebî Bekr Muhammed b. Ahmed. el-Muhtasar nşr. Muhammed Süleyman el-Hindî. Beyrut: Dâru’l-Kutbi’l-İlmiyye, 2013.
• Mağnîsi, Mahmud Hasan. Muğni’t-tullâb şerhu metni îsâgûci. thk. İsam b. Mühezzebbes-Sebûî. Dımeşk: Dâru’l-Beyrutî, 2006.
• Mahmesânî, Subhi Recep. İslâm Hukuk Felsefesi (Fesefetü’t-teşrî’ fi’l-İslâm). çev. Yaşar Çolak vd. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013.
• Mâtûrîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd es-Semerkandî. Te’vîlâtu’l-Kur’ân. thk. Bekir Topaloğlu - Ahmet Vanlıoğlu. İstanbul: Dâru’l-Mizan, 2005.
• Öner, Necati. “Mantığın Ana İlkeleri ve Bu İlkelerin Varlıkla Olan İlişkileri”. A.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/1 (1969), 285-303.
• Öner, Necati. Klasik Mantık. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1982.
• Özel, Ahmet. “Ahkâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 1/50-551. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Özen, Şükrü. İslâm Hukuk Düşüncesinin Aklîleşme Süreci. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Estitüsü, Doktora Tezi, 1995.
• Özlem, Doğan. Mantık. İstanbul: İnkılap, 1991.
• Özsoy, İsmail. “Faiz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 12/110-126. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Pekcan, Ali. “Makâsıd Teorisinin Temel Parametreleri”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 3 (2004), 113-142.
• Rabia, Abdulaziz Abdurrahman. İlmü usûli’l-fıkıh. Riyad: Alemü’l-Kütüb, 1999.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn Fahrüddin Muhammed b. Ömer. el-Mahsûl. thk. Taha Cabir Ulvâni. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1997.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüüddîin Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. el-Mealim fi ilmi usûl-i’l-fıkh. thk. Adil Ahmed-Ali Muhammed. Kahire: Müessesetü’l-Muhtar, 2004.
• Sadrüşşerîa, es-Sânî Ubeydullah b. Mes’ûd b. Tâcişşerîa Ömer b. Sadrişşerîa el-Evvel Ubeydullah b. Mahmûd el-Mahbûbî el-Buhârî. et-Tavdih li halli ğavâmizi’t-telkih (Taftâzânî’nin şerhü’t-telvih’iyle birlikte). Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Sedad, Ali. Mizânu’l-‘ukûl fî’l-mantık ve’l-usûl. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 1303/1935.
• Semerkandî, Ebû Bekr Alâüddîn Muhammed b. Muhammed b. Ebî Ahmed. Mîzânü’l-usûl. nşr. Abdülmelik Abdurrahman es-Sa’di. Bağdad: Dâru’l-Minhâc, 1407/1987.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Usûl. nşr. Ebü’l-Vefâ el-Efgâni. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1393/1973.
• Seyfüddîn Âmidî, Ebü’l-Hasen Seyfüddîn Alî b. Muhammed b. Sâlim es-Sa’lebî. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. thk. Abdürrezak Afîfî. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, ts.
• Şâban, Zekiyyüddîn. İslâm Hukuk İlminin Esasları (Usûlü’l-fıkh). çev. İbrahim Kâfi Dönmez. Ankara: TDV Yayınları, 1996.
• Şafiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs. er-Risale. thk. Ahmet M. Şakir. Beyrut: Mektebetü’l-İlmiyye, ts.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ b. Muhammed el-Lahmî. el-Muvâfakât. thk. Abdullah Dıraz. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1996.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddin Muhammed b. Abdilkerîm b. Ahmed. el-Milel ven-nihal. thk. M. Abdulkadir. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 2006.
• Şelebi, Muhammed Mustafa. Ta’lilü’l-ahkâm. Beyrut: Dâru’n-Nahdati’l-Arabiyye, 1401/1981.
• Şener, Mehmet. “Av (Fıkıh)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/102-104. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Şeybânî, Muhammed b. Hasan. el-Câmi῾s-sagir. nşr. Mehmet Boynukalın Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1432/2011.
• Şücâüddin, Hibetullah b. Ahmed Türkistânî. Şerhu’l-akaidi’t-Tahâviyye. thk. Cahdullah Bessam Salih. Ürdün: Dâru’n-Nûr, 2012.
• Teftâzânî, Mes’ûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn Abdillâh el-Herevî el-Horâsânî. Şerhu’l-makâsıd. nşr. Abdurrahman Umeyre. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1409/1989.
• Teftâzânî, Mes’ûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn Abdillâh el-Herevî el-Horâsânî. Şerhu’l-akâid. thk. Ahmet Umeyra. Beyrut: 1989.
• Tirmizî, Ebu Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. el-Câmiu’s-sahîh. nşr. Muhammed Fuad Abdulbaki. Kahire: Dâru’l-Fikr, 1382/1962.
• Topaloğlu, Bekir. Kelam İlmi: Giriş. İstanbul: Damla Yayınevi, 1993.
• Türcan, Talip. “Şeriat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 38/574-577. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Türker, Ömer. “Tarif”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 40/28. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Ünalan, Abdülkerim. “İslâm Hukukunda Gaibin/Mefkûdun Evlilik ve Miras Durumu”. (Mukayeseli Olarak). Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 3/1 (2001), 110-148.
• Üzüm, İlyas. “Hüküm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 18/464-468. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Yaran, Rahmi. “Keffaret”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 25/179-182. İstanbul: TDV Yayınları, 2022.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Eş’ariyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 11/447-455. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Kelâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 25/194-19. İstanbul: TDV Yayınları, 2022.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Vahiy”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 42/440-443. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Yıldız, Mustafa. Endülüs’te Felsefe. Din ve Siyaset İlişkisi. İstanbul: Ötüken, 2016.
• Zeydan, Abdülkerim. el-Veciz fî usûli’l-fıkh. çev. Ruhi Özcan. İstanbul: M. Ü. İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1993.