Evaluation of the Right of Foreign Citizens to Acquire Real Estate in the Ottoman Empire in terms of Islamic Law

Yıl 2024, Sayı: 44, 261 - 301, 30.12.2024

Muhammed Musab Göksün

https://doi.org/10.59777/ihad.1462268

Öz

According to the Hanafi school of Islamic law, when a citizen of dār al-harb enters dār al-Islam by obtaining a harbi eman and enters dar al-Islam as a musta'man and buys land there, and when a tax is imposed on this land, this land is subject to tithe tax if it is tithe-based, and kharaj tax if it is tithe-based, the musta'man is given the status of dhimmi and has to bear the responsibilities of dhimmis. In other words, if the musta'man purchases land from a Muslim state and the land is taxed, he is considered a citizen of that state. However, if no tax is imposed on the real estate he purchases, or if he rents the land and the tenant pays its tax, then the owner of the land does not obtain the status of a dhimmi. However, in the Ottoman State, it was forbidden for musta'man/foreigners to acquire real estate. Those who illegally acquired real estate were ordered to sell it to Ottoman subjects. In the last periods of the Ottoman State, it was first stated in the Edict of Reform that the citizens of foreign states would be granted the right to own real estate in the Ottoman State, and then with the Safer Law issued on 7 Safer 1284/1867, foreigners were granted the right to acquire real estate in Ottoman lands.
In this study, firstly, the Hanafi madhhab's ruling on foreign citizens will be briefly discussed, then Islamic and Ottoman land law, the Hanafi madhhab's ruling on the acquisition of real estate by foreigners, the prohibition on the acquisition of real estate by foreigners in the Ottoman State and the process of lifting the prohibition will be discussed. Afterwards, the articles of the law dated 7 Safer 1284/1867, known as the Safer Law, which permitted foreign citizens to acquire real estate in the Ottoman Empire -such as the inheritance of foreigners to Ottoman citizens, their dispositions such as grants and wills on the lands they purchased, the citizenship status of those who renounced their Ottoman citizenship, and the status of their real estate in Ottoman lands- will be examined from the legal and jurisprudential aspects. However, this study will focus on the legal process and its compliance with Islamic law rather than the reasons and consequences of this right. There are sufficient number of studies on the issue of ‘selling land to foreigners in the Ottoman State’ both in the field of history and in the field of law. However, this issue has not been the subject of a study of Islamic law.
Classical sources of Islamic law have concluded that there is no absolute prohibition on the acquisition of real estate in dār al-Islam by Muslims. Two points stand out in this regard: First, the acquisition of real estate is related to tax obligations and tax is levied only on citizens. Secondly, in some classical texts, the purchase of land by a musta'man was interpreted as an intention to reside. In addition to the rulings of the classical Hanafi madhhab, the fatwas of the Ottoman period stated that musta'man could not own hereditary land and could not rent and cultivate kharaj land, and the edicts stated that the acquisition of real estate by a musta'man was prohibited. However, it is not clear whether this prohibition was related to the tax obligation in classical jurisprudence or a measure taken against colonial policies. With the Safer Law, foreigners were granted the right to acquire real estate in Ottoman territory. Since the Safer Law stated that foreigners were taxpayers, it was concluded that this did not contradict the provisions of the Hanafi madhhab.
In the section where the compliance of the provisions of the Safar Law with Islamic law is evaluated, it is firstly stated that the statement in the Law that foreigners cannot dispose of real estate on the lands of Hijaz is a result of the observance of Islamic legal provisions. Afterwards, disputed issues are discussed; in this context, disputes regarding inheritance law, which were not regulated in the Safar Law, are mentioned. The issue of whether the provision in the Land Law that foreigners could not be heirs to Ottoman citizens was still valid after the Safer Law was evaluated and it was concluded that the aforementioned provision was valid. The issue of which lands were permitted to be sold under the Safer Law and whether the sale of mîrî lands was permitted is analyzed and it is concluded that foreigners could dispose of mîrî lands like Ottoman subjects and that these lands were not subject to contracts such as sale and grant. In the first article of the Safer Law, it was clarified that those who were Ottoman citizens but later became citizens of another state could not benefit from the rights granted to foreigners in the law and would be subject to the provisions of a later law.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Ottoman Land Law, Sale of Land, Safer Law, Musta

Osmanlı Devleti’nde Yabancı Devlet Vatandaşlarının Gayrimenkul Edinme Hakkının Fıkhî Açıdan Değerlendirilmesi

Öz

Hanefî mezhebine göre dârülharp vatandaşı bir harbî eman alarak müste’men sıfatı ile dârülislâma girip orada arazi satın aldığında ve bu araziye, arazi öşrî ise öşür; haracî ise haraç vergisi terettüp ettiğinde, müste’men zimmî statüsüne geçirilerek zimmîlerin sahip olduğu sorumlulukları yüklenmek durumunda kalmaktadır. Yani müste’men Müslüman devletten arazi satın aldığı ve araziye vergi terettüp ettiği takdirde o devletin vatandaşı addolunmaktadır. Ancak eğer satın aldığı gayrimenkule vergi terettüp etmiyorsa yahut vergiyi gayrimenkulü kiraladığı kişi ödüyorsa o takdirde müste’men zimmîye dönüşmez. Ancak Osmanlı Devleti’nde müste’menlerin/ecnebilerin gayrimenkul edinmesi yasaktır. Gayrimeşru olarak gayrimenkul edinmiş olanların da Osmanlı tebaasına satmaları emredilmektedir. Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde ilk defa Islahat Fermanı’nda yabancı devlet vatandaşlarına Osmanlı’da emlak tasarrufu hakkı tanınacağı ifade edilmiş, sonrasında 7 Safer 1284/1867’de çıkarılan Safer Kanunu ile ecnebilere Osmanlı topraklarında gayrimenkul edinme hakkı tanınmıştır.
Bu araştırmada öncelikle; Hanefî mezhebinin yabancı vatandaş ahkâmına kısaca yer verildikten sonra İslam ve Osmanlı arazi hukuku, Hanefî mezhebinin müste’menlerin gayrimenkul edinimine dair ahkâmı, Osmanlı’da müste’menlerin gayrimenkul edinme yasağı ve yasağın kaldırılış süreci ele alınacaktır. Sonrasında ise 7 Safer 1284/1867 tarihli; Safer Kanunu adıyla meşhur, yabancı devlet vatandaşlarının Osmanlı’da gayrimenkul edinmesine izin veren söz konusu kanunun ecnebilerin gayrimenkul edinimi ile ilgili -yabancıların Osmanlı vatandaşlarına mirasçılığı, satın aldıkları araziler üzerindeki hibe ve vasiyet gibi tasarrufları, Osmanlı vatandaşlığından çıkan kişilerin vatandaşlık durumları, Osmanlı topraklarındaki gayrimenkullerinin durumu gibi- maddeleri, hukuki ve fıkhî yönüyle incelenecektir. Ancak bu çalışma tanınan bu hakkın sebepleri ve sonuçlarından ziyade hukuki süreci ve fıkha uygunluğu üzerinde duracaktır. Zira “Osmanlı’da yabancılara toprak satımı” hususuna dair hem tarih alanında hem de hukuk alanında yapılmış yeterli sayıda çalışma mevcuttur. Ancak bu mesele fıkhî bir çalışmaya konu olmamıştır.
Klasik fıkıh kaynaklarında müste’menlerin dârülislâmda gayrimenkul edinmesinin kesin bir yasak teşkil etmediği sonucuna ulaşılmıştır. Bu konuda öne çıkan iki husus bulunmaktadır: Birincisi, gayrimenkul edinme konusu vergi yükümlülükleriyle ilişkilidir ve vergi sadece vatandaşlardan alınır. İkincisi, bazı klasik metinlerde müste’menlerin arazi satın alması ikamet niyeti taşıdığı şeklinde yorumlanmıştır. Osmanlı dönemine ait fetvalarda klasik Hanefî mezhebi hükümlerine ilaveten, müste’menlerin mirî arazi sahibi olamayacağı, haracî araziyi kiralayıp tarım yapamayacağı belirtilmiş, fermanlarda ise müste’menlerin gayrimenkul ediniminin yasak olduğu belirtilmiştir. Ancak bu yasağın klasik fıkıhtaki vergi yükümlülüğü ile ilgili mi yoksa sömürgeci politikalara karşı alınan bir önlem mi olduğu netleştirilememiştir. Safer Kanunu ile ecnebilere Osmanlı topraklarında gayrimenkul edinme hakkı tanınmıştır. Safer Kanunu’nda ecnebilerin birer vergi mükellefi olduğu ifade edildiği için bu hususun Hanefî mezhebinin hükümlerine -açık bir şekilde- aykırı olmadığı kararına varılmıştır.
Safer Kanunu hükümlerinin fıkha uygunluğunun değerlendirildiği bölümde öncelikle kanunda belirtilen ecnebilerin hicaz arazileri üzerinde emlak tasarrufunda bulunamayacağı ifadesinin fıkhî hükümlerin gözetilmesinin bir sonucu olduğu ifade edilmiştir. Sonrasında ise ihtilaflı meselelere yer verilmiş ve bu kapsamda Safer Kanunu’nda düzenlenmeyen miras hukukuna dair ihtilaflara değinilmiştir. Arazi Kanunnâmesindeki yabancıların Osmanlı vatandaşlarına mirasçı olamayacağı hükmünün Safer Kanunu sonrasında da cari olup olmadığı meselesi değerlendirilmiş ve mezkûr hükmün cari olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Safer Kanunu’nda satılmasına izin verilen arazilerin hangi araziler olduğu, mîrî arazilerin satımına izin verilip verilmediği meselesi incelenmiş ve bu hususta ecnebilerin mîrî araziler üzerinde Osmanlı tebaası gibi tasarruf edebildikleri, bu arazilerin satım ve hibe gibi akitlere konu edilmediği sonucuna ulaşılmıştır. Safer Kanunu’nun birinci maddesinde, Osmanlı vatandaşı olup da sonradan farklı bir devlet vatandaşlığına geçenlerin kanunda yabancılara tanınan haklardan yararlanamayacakları, onların haklarında daha sonra yapılacak kanunun ahkâmına tabi olacakları tasrih edilmiştir. Daha sonra çıkarılan ilgili kanunla Osmanlı devletinden izin alarak vatandaşlıktan ayrılanların Safer Kanunu hükümlerinden yaralanabileceği, izin almaksızın ayrılanların ise yararlanamayacağı ifade edilmiştir. Sonuç mahiyetinde burada Safer Kanunu hükümlerinde genel olarak fıkıh ahkâmına riayet edilmeye çalışıldığı söylenebilir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Osmanlı Arazi Hukuku, Toprak Satımı, Safer Kanunu, Müste’men

Etik Beyan

Kullandığım bütün kaynakları kaynakçada belirttiğimi beyan ederim.

Kaynakça

• Açıklamalı Mecelle. İstanbul: Hikmet Yayınları, 1978.
• Aḥmed, ʿAlâüddîn Ebû Bekr b. Mesʿûd b. Bedâʾʿiu’ṣ-ṣanâʿi fî tertîbi’ş-şerâʿi. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2. Basım, 1986.
• Akyılmaz, Gül. “Osmanlı Hukukundaki Düzenlemeler Çerçevesinde Yabancı Ülke Vatandaşlığına Geçen Ermenilerin Gayrimenkullerinin Hukuki Statüsü”. Yeni Türkiye 63, [Ermeni Meselesi Özel Sayısı IV] (2014), 3101-3143.
• Akyılmaz, Sevgi Gül. “Cumhuriyet Öncesi Dönemde Yabacıların Taşınmaz Edinimi ile İlgili Düzenlemelerin Gerekçeleri, Kapsamları ve Uygulamaların İncelenmesi: Hukuk Tarihi Yönünden Değerlendirme”. Tübitak Kamag 110G020 Kodlu Türkiye’de Yabancıların Taşınmaz Edinimi ve Etkilerinin Değerlendirilmesi Projesi, Türkiye’de Tarihsel Gelişim Süreci İçinde Yabancıların Taşınmaz Edinimlerinin Analizi. ed. Harun Tanrıvermiş vd. Ankara: y.y., 2013.
• Alandağlı, Murat. Süreç ve Sonuçlarıyla Osmanlı İmparatorluğu’nda Yabancıların Mülk Edinmeleri (1830-1914). Ankara: Helke Yayınları, 2015.
• Altuğ, Yılmaz. Yabancıların Arazi İktisabı Meselesi. İstanbul: Sulhi Garan Matbaası, 4. Basım, 1976.
• Bardakoğlu, Ali. “Ferâğ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 14 Ocak 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/ferag
• Batmaz, Akın. Yabancı Gerçek Kişilerin Türkiye’de Taşınmaz Edinimleri Mülahazalar ve Hukuki Sorunlar. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Bedruddîn el-ʿAynî, Ebû Muḥammed Maḥmûd b. Aḥmed. el-Binâye şerḥu’l-Hidâye. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1420/2000.
• Bilici, Tuğçe. Yabancıların Türkiye’de Taşınmaz Mal Edinme Hakkı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukukı İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu. 8 Cilt. İstanbul: Bilmen Yayınevi, ts.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. İslam Hukuku Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Nizamiye Akademi, 2016.
• Bostancı, Ahmet. İslam Hukukunda Vatandaşlık. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1992.
• Bouzai, Brahim. 19. Yüzyılda Filistin’de Arazi Satışları. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Buhûtî, Manṣûr b. Yûnus b. Ṣalâḥiddîn el-. Keşşâfu’l-Ḳınâʿ ʿan Metni’l-İḳnâʿ. b.y.: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, ts.
• Cevdet Paşa, Ahmet. Tezâkir 40 - Tetimme. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1967.
• Cin, Halil. “Arazi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 342-346. İstanbul: TDV Yayınları, 1991. https://islamansiklopedisi.org.tr/arazi
• Cin, Halil. Mirî Arazi ve Bu Arazinin Özel Mülkiyete Dönüşümü. Konya: Selçuk Üniversitesi Yayınları, 2. Basım, 1987.
• Çeker, Orhan (ed.). Arazi Kanunnâmesi. İstanbul: Ebru Yayınları, 1985.
• Dâmâd Efendî, ʿAbdurraḥmân b. Muḥammed b. Suleymân Abdurrahman Şeyhizade. Mecmaʿu’l-ʾenhur fî şerḥi Multeḳa’l-ʾebḥur. 2 Cilt. Dâru İḥyâi’t-Turâs̱i’l-ʿArabî, ts.
• Düzenli, Pehlül. Gayrimüslimlere Dair Fetvalar. İstanbul: Klasik, 1. Basım, 2015.
• Fetâvâyi Hindiyye Ansiklopedik İslam Fıkhı. çev. Mustafa Efe. Ankara: Akçağ Yayınları, 1. Basım, 1985.
• Erkal, Mehmet. “Öşür”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 13 Ocak 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/osur
• Erkan, Azmi. Osmanlıların Son Döneminde (1840-1920) Filistin’de Yabancılar ile Yahudilerin Toprak Mülkiyeti. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Hamidullah, Muhammed. İslam’da Devlet İdaresi. İstanbul: Beyan Yayınları, 1998.
• Ḫaṭîb Şirbînî, Şemsuddîn Muḥammed. Muġni’l-muḥtâc ilâ maʿrifeti meʿânî elfâẓi’l-Minhâc. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1994.
• İbn Cuzey, Muḥammed b. Aḥmed. el-Ḳavânînu’l-fıḳhiyye. b.y.: y.y., ts.
• İbn Ḳudâme el-Maḳdisî, Ebû Muḥammed Muvaffaḳuddîn ʿAbdullāh b. Aḥmed b. Muḥammed b. Kudâme el-Cemmâʿîlî. el-Muğnî. thk. Tâhâ ez-Zeynî vd. 10 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Ḳahire, 1388/1968-1389/1969.
• İbn Rüşd, Ebû’l-Velîd Muḥammed b. Aḥmed b. Muḥammed b. Aḥmed Kurtûbî Endelusî. Bidâyetu’l-Muctehid ve Nihayetu’l-Muktesid. Ḳâhire: Dâru’l-Ḥadîs̱, 2004.
• İbn ʿÂbidîn, Muḥammed Emîn b. ʿOmer b. ʿAbdilʿazîz el-Ḥuseynî ed-Dımeşḳî. Reddu’l-mụḥtâr ʿalâ’d-Durri’l-muḫtâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2. Basım, 1412/1992.
• İbnu’l-Humâm, Kemâluddîn Muḥammed b. ʿAbdulvaḥid b. ʿAbdilḥamîd b. es-Sîvâsî. Fetḥu’l-ḳadîr. 10 Cilt. Lübnan: Dâru’l-Fikr, 1389/1970.
• İnalcık, Halil. “İmtiyâzât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 05 Ocak 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/imtiyazat
• İnalcık, Halil. Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonoınik ve Sosyal Tarihi 1. Cilt 1300 - 1600. çev. Halil Berktay. İstanbul: Eren Yayıncılık, 2000.
• Kallek, Cengiz. “Haraç”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 16. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Kâsânî, Ebû Bekir b. Mesʿûd el-. Bedâʾiʿu’s-ṣanâʾiʿ fî tertibi’ş-şerâʾiʿ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1986.
• Kenanoğlu, M. Macit. “1858 Arazi Kanunnamesi ve Uygulanması”. Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları 1 (2006), 107-138.
• Konan, Belkıs. “1915 Tarihli ‘Memâlik-i Osmaniye’de Bulunan Ecanibin Hukuk ve Vezaifi Hakkında Kanun-ı Muvakkat’a Göre Yabancıların Osmanlı Devletinde Hukuki Durumunun Değerlendirilmesi”. I. Türk Hukuk Tarihi Kongresi Bildirileri Kitabı. ed. Fethi Gedikli. İstanbul: Oniki Levha Yayınları, 2014.
• Konan, Belkıs. Osmanlı Devletinde Yabancıların Kapitülasyonlar Kapsamında Hukuki Durumu. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
• Ḳudûrî, Ebû’l-Ḥuseyn Aḥmed b. Ebî Bekr Muḥammed b. Aḥmed el-Ḳudûrî. et-Tecrîd. thk. Muḥammed Aḥmed Serrâc - ʿAlî Cumʿa Muḥammed. 12 Cilt. Kahire: Dâru’s-Selâm, 2. Basım, 1427/2006.
• Kurşun, Zekeriya. “Hicaz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 04 Ocak 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/hicaz
• Kurt, Yılmaz. “Cumhuriyet Öncesi Dönemde Yabacıların Taşınmaz Edinimi İle İlgili Düzenlemelerin Gerekçeleri, Kapsamları ve Uygulamaların İncelenmesi: Tarihsel Değerlendirme”. Tübitak Kamag 110G020 Kodlu Türkiye’de Yabancıların Taşınmaz Edinimi ve Etkilerinin Değerlendirilmesi Projesi, Türkiye’de Tarihsel Gelişim Süreci İçinde Yabancıların Taşınmaz Edinimlerinin Analizi. ed. Harun Tanrıvermiş vd. Ankara: y.y., 2013.
• Kutlay, Hale. Yabancı Gerçek ve Tüzel Kişilerin Türkiye’de Taşınmaz Mal Edinmeleri. İstanbul: Galatasaray Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Küçükaşçı, Mustafa Sabri. “Hicaz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 04 Ocak 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/hicaz
• Mâlik b. Enes, Ebû ʿAbdullâh Mâlik b. Enes b. Mâlik el-Medenî. el-Muvaṭṭaʾ (Rivâyetu’ş-Şeybânî). thk. ʿAbdulvehhâb ʿAbdullaṭîf. b.y.: y.y., ts.
• Mâverdî, ʿAlî b. Muḥammed. el-Ḥâvi’l-Kebîr fî fikhi meẕhebi’l İmām’ş-Şâfiʿî ve huve Şerḥi Muḫtaṣar el-Muzenî. ed. Şeyḫ ʿAlî Muḥammed Muʾavviḍ ve Dğr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1999.
• Merğînânî, Ebu’l-Ḥasen ʿAlî b. Ebûbekr el-Ferğânî el-. el-Hidâye fî şerḥi Bidâyeti’l-mubtedî. thk. Ṭallâl Yûsuf. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Turâs̱i’l-ʿArabî, ts.
• Namık Kemal. “Ecnebîlerin Tasarruf-ı Emlâk Salâhiyeti”. Hürriyet Gazetesi (26 Kasım 1868), 2-5.
• Netîcetü’l-Fetâvâ: Şeyhülislam Fetvaları. İstanbul: Klasik, 1. Basım, 2014.
• Ortaylı, İlber. Tanzimat’tan Cumhuriyete Yerel Yönetim Geleneği. İstanbul: Hilal Yayınları, 1985.
• Özcan, Tahsin. “Mehmed Sâlih Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/526. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Özel, Ahmet. “Dârülharp”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/536-537. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Özel, Ahmet. Dârülislâm Dârülharb İslâm Hukukunda Ülke Kavramı. İstanbul: İz Yayıncılık, 4. Basım, 2019.
• Özel, Ahmet. “Harbî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/112-114. İstanbul: TDV Yayınları, 1997. https://islamansiklopedisi.org.tr/harbi--gayr-i-muslim
• Özel, Ahmet. “Müste’men”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/140-143. İstanbul: TDV Yayınları, 2006. https://islamansiklopedisi.org.tr/mustemen
• Özkaya, Yücel. “1844-1847 Arasında Tokad’da Yapılan Düzenlemeler”. I. Uluslararası Plevne Kahramanı Gazi Osman Paşa ve Dönemi (1833-1900) Sempozyumu.
• Pamuk, Şevket. Osmanlı Ekonomisinde Bağımlılık ve Büyüme (1820-1913). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1. Basım, 2018.
• Pehlivan, Bayram. Sultan, Reaya ve Hukuk: Klasik Dönem Osmanlı Devleti’nde Tarım Topraklarının Mülkiyeti Sorunu. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Sarkis, Karakoç. Külliyât-ı Kavânîn. 2 Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2006.
• Seraḫsî, Muḥammed b. Aḥmed b. Ebî Sehl Şemsü’l-ʾEimme es-. el-Mebsûṭ. thk. Ḫalîl Muḥyiddîn el-Meyyis. 30 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1414/1993.
• Serahsī, Muhammed b. ɔAhmed b. Ebī Sehl Şemsu’l-eʾimme es-. Şerhu’s-siyer’ūl-kebīr. 5 Cilt. Kahire: eş-Şeriketu’ş-Şarḳiyye lil-İʿlānāt, 1971. Basım, ts.
• Solmaz, Erkan. Yabancılara Taşınmaz Satışı. Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Strauss, Johann. “A Constitution for a Multilingual Empire. Translations of the Kanun-i Esasi and Other Official Texts”. The First Ottoman Experiment in Democracy. ed. Christoph Herzog - Malek Sharif. Würzburg: Orient-Institut Istanbul, 2016.
• Tabakoğlu, Ahmet. “Öşür”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 13 Ocak 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/osur
• Vitinos, Yanko. Reynâme : istimlak-i ecanib kanununun bazı sükut ve mübhemiyetinden münbais bir ihtilafa dairdir. Dersaadet: İkdam Matbaası, 1330.
• Yaman, Ahmet. İslam Devletler Hukuku -Uluslararası İlişkiler-. Ankara: Fecr Yayınları, 2. Basım, 2020.
• Yaman, Ahmet. “Zimmî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/434-438. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Zeydân, Abdülkerim. Ahkâmü’z-zimmiyyîn ve’l-müste’menîn fî dâri’l-İslâm. Beyrut: Müessetu’r-Risāle, 1982.
• Zeylaʿî, ʿOs̱mân b. ʿAlî b. Meḥcen el-Bâriʿî Faḫruddîn el-Ḥanefî ez-. Tebyînu’l-ḥaḳâîḳ şerḥu Kenzi’d-daḳâiḳ ve Ḥâşiyeti’ş-Şelebî. Bulak; Kahire: el-Maṭbaʿatu’l-Kubrâ’l-Emîrîyye, 1313.
• Zuhayli, Vehbe. İslam Fıkhı Ansiklopedisi. İstanbul: Risale, 1994.