An Evaluation of the Fiqhical Evidence of Idris al-Bitlisī's Treatise on the Reasons for Returning from the Hajj Expedition

Yıl 2024, Sayı: 44, 445 - 475, 30.12.2024

Abdullah Acar

https://doi.org/10.59777/ihad.1535276

Öz

In Islamic history, as well as in the history of humanity, there are books that talk about epidemics and the great damage they caused in the regions where Muslims lived. Since these epidemics, which caused a large number of casualties, did not remain in a certain city but affected a large part of the Muslim geography from time to time, books on the material and spiritual measures to be taken against it were also written as a necessity. On the one hand, these important historical events were chronologically narrated in books of history, tarajim/biography and tabaqât, while on the other hand, material and spiritual solutions, especially the recommendations of the Prophet (saw), were narrated in hadith sources and separate treatises.
One of these treatises is Risālat al-ibā ʿan mawāqiʿi al-wabā, in which Idris al-Bitlisī (d. 926/1520), one of the most important scholarly figures of the Ottoman State, explains his return from the pilgrimage in 1512 after interrupting it due to the plague and lists the jurisprudential justifications for it. Many different copies of the treatise, of which there are still manuscript copies in different libraries around the world, have survived to the present day. There are around ten copies of the treatise only in the Suleymaniye Library in Istanbul, and there is also a copy in the Konya Regional Manuscript Library.
The author, al-Bitlisī, who wrote his treatise in three main sections, states that he will justify his views by dividing each section into three sub-headings. Although the titles of the three chapters in the treatise are long, they can be summarized as “The Causes of Epidemics”, “The Permissibility and Necessity of Not Entering Places with Epidemics” and “Traditional Treatment Methods for Epidemics”.
What makes this treatise of Idris al-Bitlisī, which constitutes the main subject of this article, different from other plague treatises is that in this treatise, he not only explains the causes of epidemics and the measures to be taken, but also in the second part, he responds to the criticism of the scholars of that period after he returned to the capital Istanbul upon the news of the spread of plague in Egypt while he was on his way to pilgrimage by sea, and responds to them with theological and jurisprudential evidences.
With the introduction of this treatise, it will be tried to contribute to creating an awareness with the help of Bitlisī 's evaluations about the fact that epidemics can occur in every period of history and in every geography regardless of Muslim or non-Muslim lands, that spiritual treatments are tried to be found against these epidemics without neglecting spiritual treatments as well as seeking material remedies based on experience, that there is no room for despair in difficult times, and that it is permissible to stay away from the regions where these epidemics spread, especially based on the Islamic legal measures to be taken in cases of necessity. In this respect, the treatise draws attention to the fact that the first condition that must be present in a legally competent believer (mukallaf) is to be physically and spiritually healthy, and explains the permissibility of moving away from states, acts and regions that harm human health from a jurisprudential point of view. Because according to Islamic law, in order for a person to be responsible to Allah and His servants, it is essential to preserve the security of the "five essentials" meaning "religion, life, mind, lineage and property", that constitute the main purpose of religion and must be protected absolutely. Four of these are related to the physical and mental health of the person. For whatever reason, it is not possible for a person who is mentally and physically unhealthy to protect his religion, lineage and property. The medical issues or the issue of the health of the competent believer that concern almost all of the basic Islamic sciences is a sine qua non condition for being the addressee of the divine message.
In this study, an attempt has been made to briefly introduce the treatise, which contains information that also concerns theology and medicine, to analyze its jurisprudential arguments and determinations, and to form an opinion about its accuracy. In this treatise, al-Bitlisī explained the ways of eliminating the discrepancies in the narrations that caused him to be criticized based on Islamic legal principles, and then, by including the approaches of the scholars on these narrations, he provided evidence for his return from Hajj. It has been concluded that the author, while addressing the issue of al-qaḍāʾ wa-l-qadar (fate and destiny), successfully grounded the issues of what can be done in case of necessity in Islamic law, used them as evidence, and made general evaluations. Since it is not possible to cover the entire treatise in one article, only the second part related to Islamic law of the three-part treatise has been evaluated in this article.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Idris-i Bitlisī, Risālat al-ibā ʿan mawāḳıʿi al-wabāʾ, Pandemic disease, Necessity, Treatment

İdrîs-i Bitlisî’nin Veba Salgını Sebebiyle Hac Yolculuğundan Vazgeçmesine Dair Te’lif Ettiği Risalesindeki Fıkhî Delillerinin Değerlendirilmesi

Öz

İnsanlık tarihinde olduğu kadar İslâm tarihinde de Müslümanların yaşadığı bazı bölgelerde salgın hastalıklardan ve onların verdiği büyük zararlardan bahseden eserlere rastlanır. Çok sayıda kayıplara sebep olan bu veba türü hastalıkların sınırlı bir bölgede kalmayıp zaman zaman Müslüman coğrafyanın büyük bir kısmını etkilemesi sebebiyle buna karşı alınması gereken maddî ve manevî tedbirlerden bahseden eserler de zorunlu olarak kaleme alınmıştır. Tarihte yaşanan bu önemli olaylar bir yandan tarih, terâcim/biyografi ve tabakât kitaplarında kronolojik olarak nakledilirken, öte yandan da başta Hz. Peygamber’in (s.a.s) tavsiyeleri olmak üzere maddî ve manevî çözüm önerileri hadis kaynakları ve müstakil risalelerde nakledilmiştir.
Bu risalelerden birisi de yaşadığı dönemde Osmanlı Devleti’nin önemli ilmî şahsiyetleri arasında sayılan İdrîs-i Bitlisî’nin (öl. 926/1520), 1512 yılında veba hastalığı nedeniyle hac yolculuğundan geri dönüşünün fıkhî gerekçelerini de sıraladığı Risâletü’l-ibâ ʿan mevâḳıʿi’l-vebâ isimli risalesidir. Dünyanın farklı kütüphanelerinde halen el yazma nüshalarının bulunduğu risalenin pek çok farklı nüshaları günümüze kadar ulaşmıştır. Sadece İstanbul Süleymaniye Kütüphanesinde on civarında nüshası bulunan risalenin Konya Bölge El Yazma Eserler Kütüphanesinde de nüshası bulunmaktadır.
Risalesini üç ana bölüm halinde kaleme alan müellif Bitlisî, her bir bölümü de üçer alt başlığa ayırarak görüşlerini temellendireceğini belirtir. Risaledeki üç bölümün başlıkları uzun olmakla birlikte; "Salgınların Sebepleri", "Salgın Hastalık Bulunan Yerlere Girmemenin Mubah Oluşu” ve "Salgın Hastalıkları Geleneksel Tedavi Metotları" şeklinde özetlenebilir.
Bu makalenin asıl konusunu teşkil eden unsur; İdrîs-i Bitlisî’nin bu risalesinin diğer veba risalelerinden içerik olarak farklı olmasıdır. Zira o, risalesinde sadece salgın hastalıkların sebeplerini ve alınacak tedbirleri anlatmakla yetinmeyip kendisinin deniz yoluyla hacca giderken Mısır’da veba hastalığının yaygınlaştığı haberi üzerine seyahatini yarıda keserek başkent İstanbul’a döndüğünü ifade etmiştir. Bunun üzerine o dönemin âlimlerinin kendisini eleştirmelerine kelâmî ve fıkhî delillerle reddiye mahiyetinde cevap vermiştir.
Bu risalenin tanıtılmasıyla; salgın hastalıkların tarihin her döneminde ve Müslüman-gayrimüslim beldesi ayırt edilmeksizin her coğrafyada gerçekleşebildiği, genellikle tecrübeye dayalı maddî çareler aramanın yanında manevî tedavilerin de ihmal edilmeden salgın hastalıklarla mücadele edildiği, zor zamanlarda ümitsizliğe düşmeden fıkıhtaki zaruret hallerindeki kolaylıklardan istifade edilebileceği ve salgın hastalığın yayıldığı bölgelerden uzaklaşmanın mubah olduğu gibi konularda Bitlisî’nin değerlendirmelerinin yardımıyla bir bilinç oluşturulmasına katkı sağlanmaya çalışılacaktır. Risale bu yönüyle bir mükellefte bulunması gereken ilk şartın beden ve ruhî bakımdan sağlıklı olmak olduğuna dikkatleri çekmekte ve fıkhî bakımdan insan sağlığına zarar verecek hal, fiil ve bölgelerden uzaklaşmanın mubah oluşunu açıklamaktadır. Çünkü İslâm hukukuna göre ferdin Allah'a ve kullarına karşı sorumlu tutulabilmesi için, dinin temelini oluşturan ve "zarûriyyât-ı hamse" şeklinde özetlenen "din, can, akıl, nesil ve mal" güvenliğinin muhafazası gerekmektedir. Çünkü akıl ve beden sağlığı yerinde olmayan kişinin, sayılan bu beş şeye sahip çıkması ve bunlar hakkında tasarrufta bulunması imkânsızdır. Dolayısıyla, neredeyse İslâmî ilim dallarının tamamını ilgilendiren mükelleflerin sağlıklı olmaları hususu ya da tıbbî meseleler, ilahi hitaba muhatap olmak için olmazsa olmaz şarttır.
İşte, bu çalışmada içerisinde kelâm ve tıp ilmini de ilgilendiren bilgilerin yer aldığı risale kısaca tanıtılmaya, ondaki özellikle fıkhî delilleri ve tespitleri tahkik edilmeye ve isabeti hakkında bir kanaat oluşturulmaya gayret edilmiştir. Bitlisî bu risalesinde kendisinin tenkit edilmesinde muhaliflerinin kullandığı rivâyetlerdeki teâruzu giderme yollarını fıkhî ilkelerle izah etmiş, akabinde ulemânın bu rivâyetler hakkındaki yaklaşımlarına yer vererek, kendisinin hac seferini yarıda kesmesine isabetli deliller serdetmiştir. Çalışmada müellifin, bir yandan kaza ve kader konusunu ele alırken diğer yandan fıkıhta zaruret halinde neler yapılabileceği konularını başarılı bir şekilde temellendirdiği, onları delil olarak kullandığı ve genel manada isabetli değerlendirmeler yaptığı sonucuna ulaşılmıştır. Üç bölümden müteşekkil risalenin tamamını bir makalede ele almak mümkün olmadığından, risalenin sadece fıkıhla ilgili ikinci bölümüne ağırlık verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslâm Hukuku, İdrîs-i Bitlisî, Risâletü’l-ibâ ʿan mevâkıʿi’l-vebâ, Salgın hastalık, Zaruret hali, Tedavi

Kaynakça

• Arıcı, Mustakim. “İslâm Coğrafyasında Salgınlar Tarihinin Sessiz Kaynakları: Taun/Veba Risaleleri Literatürü”. Nazariyat 7/1 (Nisan 2021), 93-148.
• Ataullah, Fouad. "al-iba' an mawaqie al-wiba(Epidemic Sites)" by Idris bin Husam al-Din al-Badlisi al-Hanafi". Mecelletü'l-hıvâru's-Sekafî 2. 2020.
• Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. Hüseyin b. Ali. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdulkadir Ata. 11 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmîyye, 2003.
• Boynukalın, Ertuğrul. "Makâsıdü’ş-Şerîa". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/423-427. İstanbul: TDV Yayınları, 2003.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâil b. İbrahim. el-Câmi’u’s-Sahîh. Beyrut: Dâru’l-kitâbi’l-arabî, 1434.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. el-Fusûl fi’l-Usûl. thk. Uceyl Câsim en-Neşemî. 4 cilt. b.y.: Vizâretü’l-Evkâf, 1994.
• Çalış, Halit, “Zaruret”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/141-144. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Ebû Dâvûd es-Sicistânî, Süleymân b. el-Eş’as b. İshâk el-Ezdî. es-Sünen. thk. Kemâl Yûsuf el-Hût. Beyrût: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekafiyye, 1988.
• Ebü’l-Yümn el-Uleymî, Mücîruddin el-Hanbelî. el-Ünsü’l-celîl bi târîhi’l-Kudsi ve’l-halîl. 2 Cilt. b.y: Matbaatü’l-haydariyye, 1968.
• Fayda, Mustafa. "Amvâs". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/100. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Halebî, İbrâhim b. Muhammed. Halebî Sağîr. Dersaâdet: Sahâfiye-i Osmaniye, 1312.
• Hillî, Hibetullah Muhammed Ebü’l-Bekâ. el-Menâkül-Mezidiyye fî ahbarî Mulukî’l-Esediyye. thk. Muhammed Abdulkadir. Amman: Mektebetü’r-Risâle, 1984.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Müstasfâ min ‘ilmi’l-usûl. thk. Hamza b. Züheyr Hâfız. 4 Cilt. Cidde: Şerîketü’l-Medîneti’l-Münevvera, ts.
• İbn Emîru Hâc, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed. et-Takrîr ve't-tahbîr. 3 Cilt. b.y.: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1983.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî. Bezlü’l-mâʿûn fî fadli’t-tâʿûn. thk. Ahmed İsâm Abdülkâdir Kâtib. Riyad: Dârü’l-Âsıme, ts.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdülmelik. es-Sîretü’n-nebeviyye. thk. Mustafa Sakka. Kahire: Mustafa Babi el-Halebî, 1955.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. es-Sünen. thk. M. Fuad Abdülbâkî. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-arabiyye, ts.
• İbn Nüceym, Zeynuddin b. İbrahim b. Muhammed. el-Eşbâh ve’n Nezâir. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l- İlmiyye, Beyrut, 1999.
• İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf. en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Ḳâhire. 16 Cilt. Mısır: Vezarâtüs-Sekafe, 1963.
• İdrîs-i Bitlisî, Kemaleddin Hüsameddin Ali b. İdrîs. Risâletü’l-ibâ ʿan mevâḳıʿi’l-vebâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Âşir Efendi, 275, (101b-160b)
• https://portal.yek.gov.tr/Works/detail/198080
• Koca, Ferhat. İslam Hukuk Metodolojisinde Tahsis. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• Mhemit, Hüseyin. "İslâm Tarihi Boyunca Görülen Salgın Hastalıklar ve Alınan Önlemler". Siyer Araştırmaları Dergisi 8 (2020), 123-137.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Câmiu’s-sahîh. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2010.
• Özcan, Abdulkadir. " İdrîs-i Bitlisî". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/485-488. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Sadrüşşerîa, Ubeydullah b. Mesud Ömer. et-Tavzîh fî halli ğavâmizi't-tenkîh. thk. Âlü Mustafa el-Misbâhî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiye, 1971.
• Salah, Muhammed Hamza Muhammed. el-Kevârisü't-tabî'iyye fî bilâdi'ş-Şam ve'l-Mısır. Gazze: Gazze İslâm Üniversitesi: Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• San‘ânî, Abdürrezzâk. el-Musannef. thk. Habiburrahman el-A’zamî. 11 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1403.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddin Abdurrahman b. Ebî Bekr. el-Eşbâh ve’n Nezâir fî kavâid ve furûi’ fıkhi’ş-Şafi’iyye. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1983.
• Süyûtî, Celâleddîn. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân. nşr. Şuayb el-Arnaûd. Dımeşk: Müesseset’ür-Risâle, 2007.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. Sünenü’t-Tirmizî. haz. Muhammed Nâsırüddîn el-Elbânî. Riyad: el-Mektebetu’l-me’arif, ts.
• Varlık, Nükhet. "Tâun". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/175. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Zehebî, Ebu Abdillah Ahmed b. Osman. Târihu’l-İslâm. thk. Ömer b. Abdusselam. Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-Arabî, 1993.
• Zeylaî, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullah b. Yûsuf. Tahrîcü’l-ehâdîs ve’l-âsâri’l-vâkı’a fî tefsîri’l-Keşşâf li’z-Zemahşerî. Riyad: Vizârâtu’l-evkâfi’s-Suudiyye, 1417.