A Literature Review of al-Merginānī’s al-Hidāya: Scope, Significance, and Contributions

Yıl 2025, Sayı: 45, 623 - 666, 30.06.2025

Ali Köse , Halis Demir

https://doi.org/10.59777/ihad.1617656

Öz

Al-Hidāyah, one of the foundational texts of Ḥanafī jurisprudence, was authored by Imām Burhān al-Dīn al-Marghīnānī and has, throughout history, been the subject of numerous commentaries (sharḥ), glosses (ḥāshiyah), annotations (taʿlīq), and supplementary works (takmilah). While the classical and modern scholarly corpus developed around this work is academically significant, it also contains various issues such as duplication, erroneous attributions, and source confusion. This article does not merely aim to list the literature on al-Hidāyah, but rather to critically address the deficiencies within it. To this end, repeated entries, misattributions, and erroneous author identifications have been systematically corrected. Furthermore, works categorized as sharḥ, ḥāshiyah, and similar types have been reclassified based on specific criteria such as the volume of the work, the scope of topics discussed, and the content found in the introductions and colophons of manuscript copies. In light of the collected data, the development of the classical literature is presented chronologically and analytically, while thematic and geographical trends in modern research are statistically evaluated. Manuscript copies that were physically examined are explicitly noted both within the text and in the footnotes. A distinguishing feature of this study is its intensive use of manuscript library records, especially for printed works that also have extant handwritten copies, which were directly reviewed and analyzed. Contemporary academic works (e.g., theses, articles, conference papers) were assessed—albeit briefly—in terms of content, methodology, and chronological distribution, revealing ongoing methodological gaps and areas for future inquiry. In doing so, this study not only consolidates past scholarship but also aspires to provide a modest and original contribution that may guide future research on al-Hidāyah.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law , Literature , al-Hidāyah , al-Marghīnānī , Sharḥ , Ḥāshiyah

Merginânî’nin el-Hidâye Adlı Eserine Dair Literatür Araştırması: Kapsam, Önem ve Katkılar

Öz

Hanefî fıkhının temel metinlerinden biri olan el-Hidâye, İmam Burhâneddin el-Merginânî tarafından kaleme alınmış ve tarih boyunca birçok şerh, hâşiye, taʿlik ve tekmileye konu olmuştur. Söz konusu eser üzerine yapılan klasik ve modern literatür birikimi, akademik açıdan önemli olmakla birlikte; mükerrerlik, atıf hataları ve kaynak karışıklıkları gibi çeşitli sorunlar da barındırmaktadır. Bu makale, el-Hidâye literatürünü yalnızca listelemeyi değil, aynı zamanda bu literatürdeki eksiklikleri eleştirel bir yaklaşımla ortaya koymayı amaçlamaktadır. Literatürdeki mükerrer kayıtlar, hatalı atıflar ve yanlış nispetler düzeltilmiş; şerh, hâşiye ve benzeri çalışmalar, eserin hacmi, konuların ele alınışı, yazma eserlerdeki mukaddime ve ferağ kaydı içerikleri gibi belirli kriterlere göre yeniden tasnif edilmiştir. Elde edilen veriler ışığında, klasik literatürdeki gelişim, eserler kronolojik olarak sıralanarak ve tahlil edilerek okuyucuya sunulmuş; modern çalışmalardaki tematik ve coğrafi eğilimler ise istatistiksel olarak değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Görülebilen yazma nüshalar bizzat tetkik edilmiş ve bu husus metin içinde ve dipnotlarda açıkça ifade edilmiştir. Çalışmamızda, özellikle diğer literatür çalışmalarından farklı olarak, matbu olan ve yazma nüshası bulunan eserlere ait yazmalar görülüp incelenmiş; bu çerçevede kütüphane kayıtlarına yoğun şekilde yer verilmiştir. Modern akademik çalışmalar ise yüzeysel olarak içerik, yöntem ve dönemsel yoğunluk açısından değerlendirilmiş; alanda hâlen varlığını sürdüren metodolojik boşluklar ve araştırma fırsatları tespit edilmiştir. Böylece çalışma, hem geçmiş birikimi derleyen hem de yeni araştırmalara yön verecek özgün ve mütevazı bir katkı sunmayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku , Literatür , el-Hidâye , Merginânî , Şerh , Hâşiye

Kaynakça

• Aksoy, Hasan. “Müeyyedzâde Abdurrahman Efendi̇”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 03 Aralık 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/mueyyedzade-abdurrahman-efendi
• Alak, Musa. “Süleyman Sırrı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 28 Kasım 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/suleyman-sirri
• Arslan, Hamza. Hanefi Fıkhında Şerh Geleneği (el-Hidâye Şerhleri Örneği). Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Bayder, Osman. el-Hidaye Bir Fıkıh Metninin Hanefi Geleneğe Etkisi. İstanbul: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı Yayınları, 1. Basım, 2020.
• Bedir, Murtaza. “Nesefî, Ebü’l-Berekât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 30 Kasım 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/nesefi-ebul-berekat
• Bedir, Murtaza. “Vi̇kāyetü’r-Ri̇vâye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 06 Aralık 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/vikayetur-rivaye
• Birışık, Abdulhamit. “Melîhâbâdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 28 Kasım 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/melihabadi
• Dayf, Şevkî. Târîhu’l-edebi’l-Arabî. Mısır: Dârü’l-Maârif, 1. Basım, 1990.
• Demir, Halis. “Hanefi Mezhebi Şerh Edebiyatı”. Balıkesir Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10 (Aralık 2019), 169-247.
• Demir, Halis. Kitâbiyat Hanefi Fıkıh Edebiyatı. İstanbul: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı Yayınları, 1. Basım, 2021.
• Efendi, Kadızâde Şemseddin Ahmed. Netâicü’l-efkâr fî keşfi’r-rumûz ve’l-esrâr fî tekmileti Fethi’l-Kadîr. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 1615.
• Gazzî, Necmeddin. el-Kevâbu’s-sâire bi aʿyâni’l-mi’eti’l-âşire. thk. Halîl el-Mansûr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiye, 1. Basım, 1418/1997.
• Gözitok, Mehmet Akif. “Deli̇ Bi̇râder Gazâlî Ve Mi̇ftâhu’l-Hi̇dâye İsi̇mli̇ Eseri̇”. A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi [TAED] 52 (Eylül 2014), 105-139. https://doi.org/10.14222/Turkiyat1233
• Habîb el-Samaraî, Thair Hamîd Tuma. et-Tenbîh alâ tahrîci ehâdîsi’l-Hidâye ve’l-Hulâsa li’l-İmâm Alâuddîn b. Osmân b. İbrâhim el-Mardînî el-Marûf bi İbni’t-Türkmânî (Dirase ve Tahkîk). Ummân: Câmatü’l-Ulûmi’l-İslâmiyyeti’l-Âlemiyye, Doktora Tezi, 2013.
• Hasenî, Abdülhay. Nüzhetü’l-havâtır ve behcetü’l-mesâmiʿ ve’n-nevâzır. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1. Basım, 1420/1999.
• Hatipoğlu, İbrahim. “Leknevî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 29 Kasım 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/leknevi
• İbn Kutluboğa, Ebü’l-Fedâi Zeynüddîn. Tâcü’t-terâcim fî tabâkâti’l-Hanefiyye. thk. Muhammed Hayr Ramazan Yusuf. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1. Basım, 1413/1992.
• İbn Sa‘d, Muhammed - Mansûr, Ziyâd Muhammed. et-Tabakâtü’l-kübrâ. Medine: Mektebetü’l-Ulûm vel-Hikem, 2. Basım, 1408/1987.
• İbnü’l-İmâd, Abdulhay b. Ahmed. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. thk. Mahmûd el-Arnavûd. Beyrut: Dâru İbni Kesîr, 1. Basım, 1406/1986.
• İsmail Paşa, Bağdatlı. Hediyyetü’l-ârifîn esmâu’l-müellifîn ve âsâru’l-musannifîn. İstanbul: Vekâletü’l-Meʿârif, 1. Basım, 1951/1955.
• İsmail Paşa, Bağdatlı. Îzâhu’l-meknûn fi’z-zeyli alâ Keşfi’z-zunûn. İstanbul: Vekâletü’l-Meʿârif, 1. Basım, 1366/1947.
• Kallek, Cengiz. “el-Hidâye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 21 Kasım 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/el-hidaye
• Karabulut, Ali Rıza - Karabulut, Ahmet Turan. Mecmau’t-târîhi’t-türâsi’l-İslâmî fî mektebâti’l-âlem. Türkiye: Dâru’l-Akabe, 1. Basım, 1422/2001.
• Kariev, Aııtmamat. “Karahanlılar Devrinde Yetişmiş Orta Asya Fukahası ve Onların İdaredeki Yeri”. Mîzânü’l-Hak İslami̇ İli̇mler Dergi̇si̇ 6 (2018), 125-138.
• Kâtib Çelebi, Hâcî Halîfe. Keşfü’z-zunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. thk. Ekmeleddin İhsanoğlu vd. Londra: Müessesetü’l-Furkân li’t-Türâsi’l-İslâmiyye, 1. Basım, 1443/2021.
• Kâtib Çelebi, Hâcî Halîfe. Süllemü’l-vusul ilâ tabakâti’l-fuhûl. thk. Mahmûd Abdulkâdir el-Arnavud vd. İstanbul: Mektebetü İrşâd, 1. Basım, 2010.
• Kavakcı, Yusuf Ziya. XI Ve XII. Asırlarda Karahanlılar Devrînde Mâvâra’ Al-Nahr İslâm Hukukçuları. Ankara: Sevinç Matbaası, 1. Basım, 1976.
• Kayapınar, Hüseyin. “Kâkî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 05 Aralık 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/kaki
• Kayapınar, Hüseyin. “Merginânî ve Eseri Hidâye”. Diyanet İlmi Dergi 22/2 (Haziran 1986), 26-41.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Muʿcemu’l-müellifîn. Beyrut: Mektebetu’l-Musennâ-Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1. Basım, ts.
• Koca, Ferhat. “İbnü’l-Hümâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 29 Kasım 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/ibnul-humam
• Koca, Ferhat. “Mergīnânî, Burhâneddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 20 Kasım 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/merginani-burhaneddin
• Köse, Murtaza. “Ferganalı Bi̇r Hukukçu Mergınani̇ ve Hi̇daye Adlı Eseri̇”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü Dergisi 8/17 (Erzurum 2001), 345-363.
• Kureşî, Abdülkâdir b. Muhammed. el-Cevâhi̇rü’l-mudiyye fî tabakâti’l-Hanefiyye. thk. Abdülfettâh Muhammed Hulv. Kahire: Dâru Hicr li’t-Tıbâʿa ve’n-Neşr, 2. Basım, 1413/1993.
• Kureşî, Ebû Muhammed Muhyiddîn Abdülkâdir b. Muhammed el-. Tehzîbü’l-esmâʾi’l-vâkia fi’l-Hidâye ve’l-hulâsa. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yeni Cami, 872.
• Kümillâî, Muhammed Hıfzu’r-Rahmân. el-Büdûru’l-mudiyye fî terâcimi’l-Hanefiyye. Kahire: Dâru’s-Salâh, 2. Basım, 1439/2018.
• Leknevî, Abdülhay. el-Fevâi̇dü’l-behi̇yye fî terâcimi’l-Hanefîyye. Matbaatü’s-Saâdet, 1. Basım, 1324/1906.
• Malatî, Abdülbâsıt. Neylü’l-emel fî zeyli’-Düvel. thk. Ömer Abdüsselâm et-Tedmurî. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye li’t-Tıbâati ve’n-Neşr, 1. Basım, 1422/2002.
• Özel, Ahmet. Hanefi Fıkıh Alimleri. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 6. Basım, 2018.
• Özel, Ahmet. “Serûcî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 30 Kasım 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/seruci
• Polat, Salahattin. “İbnü’t-Türkmânî, Alâeddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 07 Aralık 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/ibnut-turkmani-alaeddin
• Riyâzi Zâde, Abdüllatif b. Muḥammed. Esmâu’l-kütübi’l-mütemmim li Keşfi’z-zunûn. thk. Muhammed e’t-Tunci. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 1. Basım, 1395/1975.
• Sadruşşerîa, Ubeydullah b. Mesud. Şerhu’l-Vikâye. thk. Salah Muhammed Ebu’l-Hâc. Ummân: Dâru’l-Verâk, 1. Basım, 1423/2002.
• Süyûtî, Celâlüddîn. Hüsnü’l-muhâdara fî târîhi Mısr ve’l-Kâhire. thk. Muhammed İbrâhim Ebû’l-Fadl. Mısır: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1. Basım, 1387/1927.
• Şimşek, Murat. “Bir Hanefî Klasiği: Mergînânî’nin el-Hidâye’si ve Üzerine Yapılan Çalışmalar”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 12/23 (Mayıs 2014), 279-321.
• Temîmî, Takiyuddîn b. Abdilkâdir. Tabakâtü’s-seniyye fî terâcimi’l-Hanefiyye. thk. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv. Riyâd: Dâru’Rifâî, 1. Basım, 1410/1989.
• Türkoğlu, İsmail. “Rusya (Rusya’da İslâm Araştırmaları)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 28 Kasım 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/rusya
• Yaran, Rahmi. “Si̇ğnâkī”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 27 Ekim 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/signaki
• Zeylaî, Abdullah b. Yusuf. Nasbü’r-râye li-ehâdîsi’l-Hidâye mea hâşiyetihî Büğyetü’l-elmaî fî tahrîci’z-Zeylaî. thk. Muhammed Avvâme. Beyrut: Müessesetü’r-Reyyân, 1. Basım, 1418/1997.
• Ziriklî, Hayrüddîn b. Mahmûd. el-Aʿlâm. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 15. Basım, 2002.
• Zorlu, Harun. Süleyman Sırrı Efendi̇’ni̇n (Ermenekli̇) Fıkha Dai̇r Eserleri̇ni̇n Tahli̇li̇: İbadet Bahi̇sleri̇ Bağlamında. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019. https://avesis.istanbul.edu.tr
• el-Mevsûatü’l-fıkhiyyeti’l-Kuveytiyye. Kuveyt: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1. Basım, 1427/2006.
• Hizânetü’t-türâs fihris mahtûtât. Riyad: Merkezu’l-Melik Faysal, 1. Basım, 1431/2010.