Tasavvufun Doğuşundaki Tarihi Arka Plan

Yıl 2023, Sayı: 14, 1 - 18, 31.12.2023

Eyüp İnce

https://doi.org/10.54958/iiad.1325971

Öz

Tasavvuf tarihi, zühd, tasavvuf ve tarikatlar olmak üzere üç kısımda ele alınmakta-dır. Zühd dönemi, asr-ı saadetten itibaren tâbiîn ve tebe-i tâbiîn devrini kapsayan hicrî ilk iki asırlık zaman dilimidir. Tasavvuf dönemi, zühd döneminin tamamlandı-ğı hicrî üçüncü asırdan başlayarak tasavvufî terbiyenin sistemleşmiş hali olan tari-katların ortaya çıktığı hicrî altıncı asra kadar devam eden dönemdir. Tarikatlar dönemi ise tasavvufî kurumların en güçlüsü olan tarikatların zuhur ederek toplumun bir parçası haline geldiği hicrî altıncı asırdan başlayarak tasavvufî eserlerin verildi-ği günümüze kadar olan dönemdir. Dolayısıyla bu çalışmada tasavvuf ilminin daha çok zühd döneminde meydana gelen Cemel vak’ası, Sıffin savaşı, Hakem olayı, Kerbela olayı, Hz. Hüseyin’in şehit edilmesi, Tevvâbîn (Bekkâîn) hareketi gibi tarihi olaylar tasavvufî açıdan yorumlanarak ele alındı. Böylece zikredilen bu tarihi olayların tasavvufun ilk doğuşunda ne gibi roller oynadığı ortaya konulmaya çalışıldı. Zira tasavvufun bazı açılardan eleştirilmesinin temel sebebi özelikle tasavvuf tarihindeki zühd döneminin hem tasavvufî hem tarihi açıdan ele alınarak tam manasıyla idrak edilmemesidir. Bu açıdan zühd döneminde meydana gelen tarihi unsurların ortaya konulması tasavvuf ilminin anlaşılmasında önemli katkılar sağlayacaktır. Çalışma neticesinde ise zühd döneminin temel çıkış noktasının aşırı dünyevileşme ve buna bağlı olarak Müslümanların dini değerlerinden uzaklaşması olduğu görülmüştür. Ayrıca başta zühd sonrasında ise tasavvuf olarak isimlendirilen bu ilmin tamamen masumca bir hareket olduğu ve zamanla farklı mutasavvıfların kuşatıcı fikir ve dü-şünceleriyle çığ gibi büyüdüğü anlaşılmıştır. Bütün bunların yanı sıra tasavvuf il-mindeki dünyadan yüz çevirme, havf, haşyet, gözyaşı, ümit, sabır, vera, rıza, tevek-kül, şükür, kanaat, takva gibi önemli kavramların farklı boyutta yeniden anlam kazanmasının zühd döneminde meydana gelen acı olayların neticesi olduğu net bir şekilde görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Taasavvuf, Zühd, Cemel vak‘ası, Sıffîn savaşı, Hakem olayı, Kerbela olayı

Arbitration,

Öz

The history of Sūfism is addressed in three historical periods: asceticism, Sūfism and tarīqas. The age of asceticism spans the first two centuries Hijrī, which covers the period of tābiʿūn and tābiʿ al-tābiʿīn (or atbāʿ al-tābiʿīn), beginning with the Age of Bliss. The age of Sūfism is the period starting from the third century Hijrī, when the age of asceticism was over, until the sixth century Hijrī, in which tarīqas emerged as the systematised form of the Sūfī discipline. The age of tarīqas is the time beginning with the sixth century Hijrī, when tarīqas, the most powerful component of the Sūfī institutions, emerged to be become a part of the society until today, when Sūfī works are composed. Therefore, adopting a Sūfī lens, the present study interprets historical events such as the Camel incident, the battle of Siffīn, arbitration, the incident of Karbalāʾ, the martyrdom of al-Husayn and the movement of Tawwābīn (Bakkāʾīn), which occurred during the period of asceticism. More specifically, it aims to investi-gate what roles these historical events played in the birth of Sūfism. The main reason why Sūfism is criticised with respect to its certain aspects is that the period of asceti-cism in the history of Sūfism is not fully comprehended from both Sūfī and historical perspectives. In this respect, investigating the historical incidents that occurred during the period of asceticism could significantly contribute to the understanding of the science of Sūfism. As a result of the study, it was seen that the main starting point of the period of asceticism was excessive secularization and accordingly the distance of Muslims from their religious values. In addition, it has been understood that this science, which was named as asceticism at first and then as mysticism, was a com-pletely innocent movement and grew like an avalanche with the encompassing ideas and thoughts of different mystics over time. In addition to all these, it is clear that important concepts in the science of Sufism such as turning away from the world, havf, awe, tears, hope, patience, vera, consent, tawak-kul, thankfulness, content-ment, and taqwa are the result of the painful events that took place in the period of asceticism. somehow seen.

Anahtar Kelimeler

Sūfsm, Asceticism, the Camel incident, the Battle of Siffìn, Arbitration, the Kerbelā incident

Kaynakça

• Adıgüzel, Bayram. Tasavvufu Ortaya Çıkaran Sosyo-Ekonomik, Siyasal ve Tarihsel Para-metreler Bağlamında Zühd Dönemi. Malatya: İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Akkaya, Veysel. “Tasavvuf Klasiklerinde Hz. Ali’nin Şahsiyeti -Kur’an ve Hadis Perspektifiyle Karşılaştırma-”. Usul İslam Araştırmaları 32/32 (Ekim 2019), 69-90.
• Akkaya, Veysel. “Tasavvuf Klasiklerinde Hz. Ali’nin Şahsiyeti-Kur’an ve Hadis Perspektifiyle Karşılaştırma”, Uluslararası Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevî Sempozyumu, 81-86.
• Altunkaya, Mustafa. Bir Başka Açıdan Sûf Hareketi Tarihi. İstanbul: Çıra Yayınları, 2016.
• Apak, Adem. Anahatlarıyla İslam Tarihi, Hulefa-i Raşidin Dönemi. İstanbul: Hikmet Neşriyat Yayınları, 2008.
• Aycan, İrfan. Saltanata Giden Yolda Muaviye b. Ebî Süfyan. Ankara: Fecr Yayınları, 1990.
• Aycan, İrfan. Saltanata Giden Yolda Muaviye Bin Ebî Süfyan. Ankara: Fecr Yayınları, 1990.
• Aycan, İrfan-Sarıçam, İbrahim. Emeviler. Ankara: TDV Yayınları, 1993.
• Aziova, Elnure. Kerbelâ Vak’ası. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2012.
• Bardakçı, Mehmet Necmettin. Sosyo-Kültürel Hayatta Tasavvuf. Isparta: Fakülte Kitapevi, Isparta 2000.
• Baş, Mustafa. “Hıristiyanlıkta İsa Algısının Mitolojik İslam Tasavvufunda İz Düşümleri”, The Journal of Academic Social Science Studies 8/61 (2019), 173-186.
• Baş, Mustafa. “Güven Toplumu Oluşturmanın Temel İlkeleri (Samimiyet, Kardeşlik, Adalet ve Müsavat).” Edebali İslamiyat Dergisi 1/1 (2017), 133-147.
• Bolat, Selahattin. “Rebî b. Huseym”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 34/495-496.İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Sargut, Cemalnur. “Kerbelâ Hâdisesi ve Ehli Beyt Ahlâkı Üzerine” (Görüşmeci: Ferda Yıldırım, Video Kaydı, Görüşme, 11.03.2022). https://youtu.be/i_rPTV7AVqM?si=ThKvGUsew2FLMDx9
• Coşkun, Ali. Mehdilik Fenomeni. İstanbul: İz Yayıncılık, 2004.
• Çubukçu, Hatice. Tasavvuf Hareketi İçinde Yer Alan Bayan Mutasavvıflar (H. I-V M. VII-XI). Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2004.
• Çift, Salih. “Gazzalî Öncesi Mutasavvıfların Hz. Ali ve Ehl-i Beyt’le İlgili Görüşleri”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 5/1 (Mayıs 2005), 163-171.
• Demircan, Adnan. “Hz. Ali’nin İktidar Yıllarında İslâm Toplumunda Siyaset”. Muş Alparslan Üniversitesi̇ Sosyal Bilimler Dergisi, 1/2 (2013),173-190.
• ed-Dîneverî, Ebû Hanîfe Ahmed b. Dâvud. el-Ahbâru’t-Tıvâl. thk. Abdulmünim Âmir. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütubi’l-Arabî, 1960.
• Efendioğlu, Mehmet. “Suheyb b. Sinân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 37/476-477. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• el-Belâzurî, Ebu’l-Abbâs Ensâbu’l-Eşrâf. thk. Suheyl Zekkâr ve Riyâd ez-Ahmed b. Yahyâ Zirikli. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1996.
• el-Mes‘ûdî, Ebu’l-Hasan Alî b. el-Hüseyn b. Alî. Murûcu’z-Zeheb ve Me‘âdinu’l-Cevher. thk. Kemal Hasan Mer’î. Beyrut: el-Mektebetu’l-Asriyye, 2005.
• el-Mısrî, Hüseyin Mücîb. Kerbelâ beyne şuʿarâʾi’ş-şuʿûbi’l-İslâmiyye. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• el-Minkarî, Ebu’l-Fadl Nasr b. Müzâhim b. Seyyâr. Vak‘atu Sıffîn. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Beyrut: Dâru’l-Ceyl, 1990.
• el-Ya‘kûbî, Ahmed b. İshâk b. Ca‘fer b. Vehb. Târîhu’l-Ya‘kûbî. thk. Muhammed Ali Beydavî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2002.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Hüseyin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 18/518-521. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Fuzûlî. Hadîkatü’s-Sü’edâ. Çev. Şeyma Güngör. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. 1987.
• Gazzâlî, Ebu Hamid Huccetü’l-İslam Muhammed b. Muhammed. İhyâ-u Ulûmiddîn. Çev. Ahmet Serdaroğlu. İstanbul: Bedir Yayınevi, 1998.
• Gökbulut, Süleyman. “Safevîler Devrinde Şiîliğin Yayılmasında Tasavvufun Rolü: Tasavvuf Tarihi Açısından Bir Değerlendirme.” Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/30 (2016), 269-297.
• Gürbüz, İncinur Atik. “Kerbelâ Şehidinden Sevgili İmgesine: Hz. Hüseyin”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 64 (2012). 129-146.
• Hafızoğlu, Yakup. “Eş’ârî Kelamında İman, İslam ve Küfür Kavramları Bâkıllânî Örneği-”, Edebali İslamiyat Dergisi 4/1 (Mayıs/2020), 67-95.
• Hakyemez, Cemil. “Şia’da Beklenen Kurtarıcı İnancı ve Günümüzdeki Yansımaları”, Beklenen Kurtarıcı İnancı Çalıştayı, Kuramer, İstanbul, 2017.
• Halîfe b. Hayyât, Ebû Amr b. Halîfe eş-Şeybânî el-Basrî. Târîhu Halîfe b. Hayyât. thk. Ekrem Ziya el-Umrî. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1976.
• İbn Sa’d, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘ el-Kâtib el-Hâşimî el-Basrî el-Bağdâdî. et-Tabakatü’l-Kübrâ. nşr. İhsan Abbas. Beyrut: Daru’s Sadr, 1968.
• İbnü’l-Esîr, İzzeddin. el-Kâmil fi’t-târîḫ. thk. Ebu’l-Fida Abdullah el-Kadi. Beyrut: Dâr’ul-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.
• İzmirli, Betül. “Erken Dönem Tasavvufunda Mütezehhid Tipler”. Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 19 (Ekim 2019), 213-232.
• Kelâbâzî, Ebu Bekr Muhammed b. İbrahim el-Buhârî, Taarruf-Doğuş Devrinde Tasavvuf, çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1979.
• Kuşeyrî, Abdülkerim. er-Risâle, Çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1999.
• Kılıç, Ünal. Çeşitli Yönleriyle Kerbela. Sivas: Asitan Yayıncılık, 2010.
• Köksal, Mustafa Âsım. İslam Tarihi. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2023.
• Köksal, Mustafa Âsım. İslam Tarihi: Hz. Hüseyin ve Kerbelâ Faciası. İstanbul: Köksal Yayınları, 1979.
• Müberred, Ebu’l-Abbas Muhamemd b. Yezid. el-Kâmil fi’l-Lüğa ve’l-Edeb ve’n Nahv ve’t-Tasrîf. thk. Muhammed Ebu Fadl İbrahim. Kahire: Darü’l-Fikri’l-Arabi, tsz.
• Onat, Hasan. Emeviler Devri Şii Hareketleri ve Günümüz Şiiliği. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Öngöre, Reşat. “Tasavvuf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 40/119-126. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Öz, Mustafa. “Kerbelâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 25/271-272. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Özçelik, Kenan. Yûsuf-ı Meddâh ve Maktel-i Hüseyin (İnceleme, Metin-Sözlük). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2008.
• Schimmel, Annemarie. Mystical Dimensions of Islam. North Carolina: The University of North Carolina Press, 1975.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Târîhu’r-Rusûl ve’l-Mulûk. thk. Muhammed Ebu’l Fazl İbrahim. Kahire: Daru’l Mearif, 1960.
• Tanrıverdi, İsmail. Sıffîn Vakası. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Tek, Abdürrezzak. Tarihi Süreçte Tasavvuf ve Tarikatlar. Bursa: Bursa Akademi, 2021.
• Uzun, Mustafa İsmet. “Kerbelâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 25/274-275. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Cemel Vak’ası”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 7/321-322. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Yıldırım, Ahmet. “Tasavvufî Düşüncede Hz. Ali ve Bu Düşünce İçerisinde Hz. Ali’ye Nispet Edilen Rivayetler”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22/1 (2009), 41-56.
• Yıldız, Muhammed Ali. “Tasavvufta Mehdilik.” Turkish Studies 13/2 (2018): 653-667.