Necâset Bahsinde Hanefî ve Mâlikî Mezhebi Arasında Hayvanlara İlişkin İhtilaflı Zâbıtlar ve Günümüz Hayvansal Ürünlere Tatbiki

Yıl 2024, Sayı: 16, 1 - 31, 30.12.2024

Hüsnü Abdulaziz Ankaralı

https://doi.org/10.54958/iiad.1500126

Öz

İslâm fıkıh literatüründe, cüzî meseleleri tanzim eden ve onlar için ortak bir zemin niteliği taşıyan küllî hüküm veya kaziyyeler büyük önem arz etmektedir. Yeni meselelere çözüm üretme noktasında başvurulan bir miyar niteliği taşımaları, cüzî meseleleri kendi mahiyetlerinde toplayıp zapt etmeyi kolaylaştırmaları, fıkhı adeta kodifike edip sistematik ve daha kolay anlaşılır bir kisveye büründürmeleri ve mezhepler arası birçok cüzî ihtilâfın temelini teşkil etmeleri bu küllî hükümlerin öne çıkan işlev ve özelliklerindendir. Kapsam ve sınırlarına göre birkaç çeşide ayrılan bu küllî hükümlerin bir sınıfını da fürû-i fıkıhta bir başlığa ilişkin cüzî meseleleri kendi altında toplayan zâbıtlar oluşturmaktadır. Modern zamanda zâbıtlar hakkında farklı çalışmalar yapılmış olsa da zâbıtın zikredilen meziyetlerini bütünüyle izhar eden ve bu eksende mukâren bir yöntemle güncel meseleleri ele alan tatbikî eserler çok sınırlıdır. Bütün fıkıh başlıkları için bu minvalde çalışmaların yapılması ise gitgide komplike bir hal alan güncel meseleler karşısında sistematik ve üretken bir fıkıh literatürü için elzemdir. İşte bu çalışmada, zâbıtların bütün işlevlerini dar bir alanda da olsa ortaya koyarak bu alana katkı sunmak adına, necâset bahsinde Hanefî ve Mâlikî mezhepleri arasında hayvanlara ilişkin ihtilâflı kadim meseleler zâbıtlar zemininde ele alınmış ve bununla birlikte şerî usullere göre kesilmemiş sağmal hayvanlardan elde edilen jelatin, peynir mayası, konfeksiyon ve bijuteri ürünleri; böceklerden alınan katkı maddeleri; domuz kılından elde edilen fırçalar ve eşek sütünden üretilen kozmetik ürünleri gibi hükmü tartışılan birçok güncel meselede bulunabilen güncel veriler ışığında bu zâbıtlarla sentezlenmiştir. Ayrıca kadim meselelerde umûmü’l-belvânın söz konusu olduğu durumlarda iki mezhebin de fakihlerinin kolaylığı teşkil eden hükme meylettikleri tespit edilmiş ve güncel meseleler bu eksende ele alınmaya gayret gösterilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslâm Hukuku, Zâbıt, Necâset, Hayvansal Ürünler, Helâl Gıda

Regulations Regarding Animals That Have Been Disagreed upon between the Hanafī and Mālikī Madhhabs under the Topic of Impurity and Their Application to Contemporary Animal-Based Products

Öz

In the Islamic jurisprudence (fiqh) literature, the general rulings (al-ahkām al-fiqhiyyah) which regulate the minor issues (al-masāʼil al-juzʼiyyah) within themselves and provide a common ground for them, are of great importance. The most important functions and characteristics of these general rulings are that they serve as a standart for finding solutions to new issues, that they make it easier to collect and contain minor issues in their own nature, that they codify fiqh and make it systematic and easier to understand, and that they constitute the basis of many minor disagreements between maddhabs. One type of these general rulings, which are divided into several categories according to their scope and boundaries, is the dābits, which collect the minor issues related to a heading in boks of fiqh under themselves. Although different studies have been conducted on dābits up to the present day, there is a limited number of practical works that fully demonstrate the mentioned qualifications of dābits and address current issues with a comparative method on this axis. It is essential to carry out such studies for all topics of fiqh in order to create a systematic and productive fiqh literature. In this study, in order to contribute to this field by revealing all the functions of the dābits, albeit in a narrow field, the controversial ancient issues related to animals between the Hanafī and Mālikī schools in the topic of impurity (najāsah) are discussed on the basis of dābits; Many current issues such as gelatine and rennet from animals that have not been slaughtered according to Sharī'ah procedures, garments and bijouterie products made from the skins and bones of these animals, substances taken from insects, brushes made from pig hair, etc. have also been synthesised with these dābits in the light of the current data available in these issues. In addition, it has been realised that the jurists, especially in the case of ʻumūm al-balwá, tend to favour the ruling that constitutes convenience, and an effort has been made by the author to deal with current issues on this axis.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Dābit, Impurity, Animal-Based Products, Halal Food

Kaynakça

• Aslan, Mehmet Selim. “İslam Hukukuna Göre İstihâle ve İstihlâkın Necis Katkı Maddesi İçeren Gıda, İlaç, Kozmetik ve Temizlik Malzemelerinin Hükmüne Etkisi” Journal of International Social Research 9/43 (2016).
• Aykin, Elif - Erbaş, Mustafa. “Farklı Kaynaklardan Üretilen Jelatinin Özellikleri ve Sağlık Üzerine Etkileri”. Gıda 41/3 (01 Haziran 2016), 179-187. https://dergipark.org.tr/tr/pub/gida/issue/43764/537287
• Bâbertî, Ebû ʿAbdullâh Muhammed b. Muhammed. el-ʿİnâye fî şerhi’l-Hidâye. 10 Cilt. Lübnan: Dâru’l-Fikr, 1489/1970.
• Bâhaseyn, Yʿakûb el-. el-Kavâʿidü’l-Fıkhiyye. 1 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 7. Basım, 2015.
• Baktır, Mustafa. “Kaide”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/205-210. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Bedruddîn el-ʿAynî, Ebû Muhammed Mahmûd b. Ahmed. el-Binâye şerhu’l-Hidâye. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1420/2000.
• Boran, Mustafa. Hanefi Mezhebinde Yiyecek ve İçeceklerde Helallik ve Haramlık Ölçüleri. Çanakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Buhârî, Ebû ʿAbdullâh Muhammed b. İsmâʿîl el-Buhârî. el-Câmiʿu’s-sahîh. thk. Muhammed Zuheyr en-Nâsır. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Tavki’n-Necât, 1422.
• Cessâs, Ebû Bekir Ahmed b. ʿAlî er-Râzî. Şerhu Muhtasari’t-Tahâvî. thk. ʿİsmetullâh ʿİnâyetullah Muhammed vd. 8 Cilt. Beyrut; Medine: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye; Dâru’s-Sirâc, 1431/2010.
• Coşkun, Hayri - Akgündüz, Said Nuri. “Peynir Mayası Üretiminde Helal ve Haram Yaklaşımlar”. Helal ve Etik Araştırmalar Dergisi 2/2 (18 Aralık 2020), 34-53. https://dergipark.org.tr/tr/pub/head/issue/58407/751817
• Cuveynî, Ebü’l-Meʿâlî ʿAbdulmelik b. ʿAbdullâh. Nihâyetu’l-Matlab fî Dirâyeti’l-Mezheb. thk. Abdulʿazîm Mahmûd ed-Dîb. b.y.: y.y., 1428/2007.
• Çayıroğlu, Yüksel. İslâm Hukuku’na Göre Helâl Gıda Sorunu. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Döndüren, Hamdi. “Gıda Katkı Maddeleri ve İstihlâk”. 1. Ulusal Helâl ve Sağlıklı Gıda Kongresi. ed. Fatih Gültekin. Ankara: Pozitif Tanıtım Hizmetleri, 2011.
• Ebû Yaʿla el-Ferrâʾ, Muhammed b. el-Huseyn. et-Taʿlîku’l-Kebîr fî’l-Mesâʾili’l-Hilâfiyyeti beyne’l-Eʾimme. thk. Muhammed b. Fahd el-Ferîh. 4 Cilt. Dımaşk: Dâru’n-Nevâdir, 1435/2014.
• Ebü’t-Tâhir İbn Beşîr, İbrâhîm b. ʿAbdussamed el-Mehdevî. et-Tenbîh ʿalâ Mebâdiʾi’t-Tevcîh. thk. Muhammed Bilhassân. 2 Cilt. Beyrut: y.y., 1428/2007.
• Erge, Aydın - Zorba, Ömer. “Jelatin ve Fizikokimyasal Özellikleri”. Akademik Gıda 14/4 (01 Aralık 2016), 431-440. https://dergipark.org.tr/tr/pub/akademik-gida/issue/55781/763527
• Gaidau, Carmen (ed.). Applicative Chemistry of Tanning Metallic Heterocomplexes. BENTHAM SCIENCE PUBLISHERS, 2013. https://doi.org/10.2174/97816080574361130101
• Generel Iftaa’ Department. “What is the ruling of Sharia on using Carmine E120, a colourant extracted from insects, in food industries?” Erişim 11 Şubat 2024. https://www.aliftaa.jo/Question2En.aspx?QuestionId=3240
• Haddâdî, Ebû Bekir b. ʿAlî. el-Cevheretu’n-neyyira ʿalâ Muhtasari’l-Kudûrî. 2 Cilt. b.y.: el-Matbaʿatu’l-Hayriyye, 1322.
• Cundî, Halîl b. İshâk. et-Tavdîh fî Şerhi’l-Muhtasari’l-Ferʿî li İbni’l-Hâcib. thk. Ahmed b. ʿAbdulkerîm Necîb. 8 Cilt. b.y.: y.y., 1429/2008.
• Haraşî, Ebû ʿAbdullâh Muhammed. Şerhu Muhtasarı Halîl li’l-Haraşî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• İbn Cuzeyy, Ebü’l-Kâsim Muhammed b. Ahmed. el-Kavânînu’l-Fıkhıyye. b.y.: y.y., ts.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr b. Ebî Şeybe ʿAbdullâh b. el-ʿAbsî. el-Kitâbu’l-Musannef fi’l-Ehâdîs ve’l-ʾÂsâr. thk. Kemâl Yûsuf el-Hût. 7 Cilt. Riyad: Mektebu’-r-Ruşd, 1409.
• İbn Mâze, Ebü’l-Meʿâlî Mahmûd b. Ahmed. el-Muhîtu’l-burhânî fi’l-fıkhi’n-Nuʿmânî. thk. ʿAbdulkerîm Sâmî el-Cundî. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1424/2004.
• İbn Nuceym, Zeynuddîn b. İbrahîm. el-Bahru’r-râîk şerhu Kenzi’d-dakâik. 8 Cilt. b.y.: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, 2. Basım, ts.
• İbn Şâs, Ebû Muhammed ʿAbdullâh b. Necm el-Cuzâmî. ʿİkdu’l-Cevâhiri’s-Semîne fî Mezhebi ʿÂlimi’l-Medîne. thk. Hamîd b. Muhammed Lahmer. 3 Cilt. Beyrut: y.y., 1423/2003.
• İbn Teymiyye, Takiyyüddîn Ahmed b. ʿAbdilhalîm. Mecmûʿu’l-Fetâvâ. thk. Abdurrahman b. Muhammed. Medine: y.y., 1416/1995.
• İbn Vehb, Ebû Muhammed ʿAbdullâh b. Vehb. el-Muvattâʾ. thk. Hişâm İsmail es-Sînî. Demmâm: y.y., 2. Basım, 1420/1999.
• İbn ʿAbdülber en-Nemerî, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. ʿAbdillâh. el-Kâfî fî Fıkhi Ehli’l-Medîne. thk. Muhammed Muhammed ʾAhîd. 2 Cilt. Riyad: Mektebetu’r-Riyâdi’l-Hadîse, 1400/1980.
• İbn ʿÂbidîn, Muhammed Emîn b. ʿOmer. Reddu’l-mụhtâr ʿalâ’d-Durri’l-muhtâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2. Basım, 1412/1992.
• İbnu’l-Cellâb, Ebü’l-Kāsım Ubeydullāh b. Hüseyn. et-Tefrîʿ fî Fıkhi’l-İmâm Mâlik b. Enes. thk. Seyyid Kesrevî Hasen. 2 Cilt. Beyrut: y.y., 1428/2007.
• İbnu’l-Humâm, Kemâluddîn Muhammed b. ʿAbdulvahid. Fethu’l-kadîr. 10 Cilt. Lübnan: Dâru’l-Fikr, 1389/1970.
• İbnu’l-Kassâr, ʿAlî b. ʿOmer. ʿUyûnu’l-Edille fî Mesâʾili’l-Hilâfi beyne Fukahâʾi’l-Emsâr. thk. ʿAbdulhamîd b. Saʾd b. Nâsr es-Suʿûdî. 3 Cilt. Riyad: y.y., 2006.
• Jannuzzi, Kristine. “This Rare Pig-Rennet Cheese Is Made Exclusively by Women - Culture: The Word on Cheese”. Culture: The Word on Cheese. (blog), 15 Ekim 2022. https://culturecheesemag.com/stories/pecorino-di-farindola-a-rare-treat/
• Kâdî ʿAbdulvehhâb, Ebû Muhammed ʿAbdulvehhâb b. ʿAlî. et-Telkîn fi’l-Fıkhi’l-Mâlikî. thk. Ebî ʾUveys Muhammed el-Hasanî et-Tavvânî. 2 Cilt. b.y.: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1425/2004.
• Ḳalyûbî, Ebü’l-ʿAbbâs Şihâbuddîn Aḥmed b. Aḥmed el-. Ḥâşiyetâ Ḳalyûbî ve ʿAmîre. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1415/1995.
• Karâfî, Ahmed b. İdrîs. Envâru’l-Burûk fî Envâri’l-Furûk. 4 Cilt. b.y.: ʿÂlemü’l-Kütüb, ts.
• Kâsânî, ʿAlâʾuddîn Ebû Bekir b. Mesʿûd. Bedâʾiʿu’s-sanâʾiʿ fî tertîbi’ş-şerâʾiʿ. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2. Basım, 1406/1986.
• Keleş, Ekrem. “DİB Domuzdan Üretilen Jelatin Caiz Midir Haberi Hakkında”. Tüketici ve Çevre Eğitim Vakfı (TÜKÇEV). Erişim 24 Ocak 2024. https://www.tukcev.org.tr/images/uploads/dib_domuz_jelatini.pdf
• Kudûrî, Ahmed b. Ebî Bekr. et-Tecrîd. thk. Muhammed Ahmed Serrâc - ʿAlî Cumʿa. 12 Cilt. Kahire: Dâru’s-Selâm, 2. Basım, 1427/2006.
• Küçüköner, Erdoğan. “Helal Gıda Sertifikasyonunda Gıda Katkı Maddelerinin Yeri”. 1. Ulusal Helâl ve Sağlıklı Gıda Kongresi. ed. Fatih Gültekin. Ankara: Pozitif Tanıtım Hizmetleri, 2011.
• Küçüköner, Erdoğan. “Koşineal (Karmin) ve Şellak Üretimi ve Helallik Açısından Değerlendirme”. Helal ve Etik Araştırmalar Dergisi 2/1 (14 Temmuz 2020), 39-49. https://dergipark.org.tr/tr/pub/head/issue/56035/738839
• Lahmî, ʿAlî b. Muhammed. et-Tabsira. thk. Ahmed ʿAbdulkerîm Necîb. Katar: y.y., 1432/2011.
• Mâlik b. Enes, Ebû ʿAbdullâh. el-Muvattaʾ. thk. Muhammed Fuʾâd ʿAbdulbâkî. Beyrut: y.y., 1406/1985.
• Mâzerî, Muhammed b. ʿAlî. Şerhu’t-Telkîn. thk. Muhammed es-Selâmî. 5 Cilt. b.y.: y.y., 2008.
• Merğînânî, Ebü’l-Hasen ʿAlî b. Ebûbekr. el-Hidâye fî şerhi Bidâyeti’l-mubtedî. thk. Tallâl Yûsuf. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-ʿArabî, ts.
• Mevsılî, ʿAbdullâh b. Mahmûd. el-İhtiyâr li-taʿlîli’l-Muhtâr. thk. ʿAbdullatîf Muhammed ʿAbdurrahmân. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1426/2005.
• Mevvâk, Ebû ʿAbdullâh Muhammed b. Yûsuf. et-Tâc ve’l-ʾİklîl li Muhtasari Halîl. 8 Cilt. b.y.: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1416/1994.
• Meydânî, ʿAbdülġanî b. Tâlib. el-Lübâb fî şerhi’l-Kitâb. thk. Muhammed Muhyîddîn ʿAbdulhamîd. 4 Cilt. Beyrut: Mektebetu’l-ʿİlmiyye, 1429.
• Desûkî, Ebû ʿAbdillâh Muhammed b. Ahmed. Hâşiyetu’d-Desûkî ʿalâ’ş-Şerhî’l-Kebîr. 4 Cilt. b.y.: y.y., ts.
• Muslim, Ebü’l-Hasen Muslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî en-Nîsâbûrî. Sahîhu Muslim. thk. Muhammed Fuâd ʿAbdulbâkî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-ʿArabî, 1374/1955.
• Nogoy, Kim Margarette C. vd. “Fatty Acid Composition of Grain- and Grass-Fed Beef and Their Nutritional Value and Health Implication”. Food Science of Animal Resources 42/1 (Ocak 2022), 18-33. https://doi.org/10.5851/kosfa.2021.e73
• Okur, Kâşif Hamdi. “İslam Hukuku Açısından Helal ve Haram Olan Gıdalar ve Bazı Güncel Meseleler”. Usul İslam Araştırmaları 11/11 (01 Haziran 2009), 7-40.
• Ruʿaynî, Ebû ʿAbdullah Muhammed b. Muhammed. Mevâhibu’l-Celîl fî Şerhi Muhtasari Halîl. 6 Cilt. b.y.: Dâru’l-Fikr, 1412/1992.
• Serahsî, Muhammed b. Ahmed. el-Mebsût. thk. Halîl Muhyiddîn el-Meyyis. 30 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1414/1993.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn ʿAbdurrahmân. el-Eşbâh ve’n-Nezâîr. b.y.: y.y., 1411/1990.
• Şener, Mehmet. “Hayvan (Fıkıh)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/92-98. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Şeybânî, Muhammed b. el-Hasen. el-Asl. thk. Muhammed Boynukalın. 12 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2012.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleymân b. Ahmed. el-Muʿcemu’l-ʾEvsat. thk. Târik b. ʿİvadullâh b. Muhammed - ʿAbdulmuhsin b. İbrahim el-Huseynî. 10 Cilt. Kahire: Dâru’l-Haremeyn, ts.
• Tahâvî, Ebû Caʿfer Ahmed b. Muhammed. Şerhu Meʿâni’l-âsâr. thk. Muhammed Zuhrî en-Neccâr - Muhammed Seyyid Câdilhak. 5 Cilt. Beyrut: ʿÂlemü’l-Kütüb, 1414/1994.
• Tahtâvî, Ahmed b. Muhammed. Hâşiyetu’t-Tahtâvî ʿalâ Merâkî’l-felâh. thk. Muhammed ʿAbdulʿazîz el-Hâlidî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1418/1997.
• Tirmizî, Ebû ʿÎsâ Muhammed b. ʿÎsâ. Sunenu’t-Tirmizî. thk. Ahmed Muhammed Şâkir - Fuʾâd ʿAbdulbâkî. 5 Cilt. Mısır: Şirketu Mustafâ’l-Bâbî’l-Halebî, 1395/1975.
• Venşerîsî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Yahyâ. el-Miʿyârü’l-Murîb. Ribât: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şüûnü’l-İslâmiyye li’l-Memleketi’l-Mağribiyye, 1981.
• Yacoubou, Jeanne. “An Update on Rennet”. Vegeterian Journal 27/3 (2008), 11-14.
• Zeylaʿî, ʿOsmân b. ʿAlî. Tebyînu’l-hakâîk şerhu Kenzi’d-dakâik ve Hâşiyeti’ş-Şelebî. Bulak; Kahire: el-Matbaʿatu’l-Kubrâ’l-Emîrîyye, 1313.
• ʿAbdurrezzâk, ʿAbdurrezzâk b. Hemmâm es-Sanʿânî. el-Musannef. thk. Habîburrahmân el-ʾAzamî. 11 Cilt. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1403.
• ʿAlâʾuddîn es-Semerkandî, Ebû Bekir Muhammed b. Ahmed. Tuhfetu’l-fukahâʾ. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1414/1994.
• Erzurum İli Jelatin Üretim Tesisi Ön Fizibilite Raporu. Kuzey Doğu Anadolu Kalkınma Ajansı, 2021. https://www.yatirimadestek.gov.tr/pdf/assets/upload/fizibiliteler/erzurum-ili-jelatin-uretim-tesisi-on-fizibilite-raporu--2021.pdf
• Darul Qasim. “Fatwā on Rennet”, 19 Ocak 2019. https://darulqasim.org/fatwa-on-rennet/
• Özdoğan, Mustafa. “Eşek sütü nedir? Kanser tedavisinde yeri var mıdır? | Prof. Dr. Mustafa ÖZDOĞAN”. Drozdogan. Erişim 27 Ekim 2024. https://www.drozdogan.com/esek-sutu-nedir-kanser-tedavisinde-yeri-var-midir/
• “Explaining the 3 Main Leather Tanning Methods”. Erişim 24 Ekim 2024. https://www.montanaleather.com/explaining-the-3-main-leather-tanning-methods/
• Kur’ân Yolu, 2018. https://kuran.diyanet.gov.tr