NADİR ŞAH’IN CAFERİLİĞİN V. MEZHEP ŞARTININ KARAHİSAR-I SAHİP SANCAĞINDAKİ YANSIMALARI (1736-1746)

Yıl 2023, , 20 - 28, 06.07.2023

Soner Çelik

https://doi.org/10.22252/ijca.1243967

Öz

Gerek İslam öncesinde gerek İslamiyet’in kabulünden sonra Türkler bulundukları coğrafyada bazı roller üstlenmişler ve bulundukları bölgelerde etkin bir şekilde teşkilatlanarak devlet kurmayı başarmışlardır. Bu durum geniş bir coğrafyada Türk devletlerinin teşekkül etmesine neden olmuştur. Ancak söz konusu durum Türk hanedanlıkları arasında bazen siyasi buhranların yaşanmasına sebebiyet vermiştir. Bu da aralarında çekişmelerin yaşanmasına neden olmuştur. Bu çekişmeler siyasi, dini (mezhepsel) ve ticari nedenlerden dolayı meydana gelmiştir. İşbu çalışmada ele aldığımız konu Osmanlı ve Safevi Devleti’nin son döneminde ile Avşar Nadir Şah’ın iktidarı döneminde meydana gelen savaş ve barış anlaşmalarına konu edinilen Nadir Şah tarafından şart olarak belirtilen mezhep tartışmalarıdır. Nadir Şah’ın Safevilerin varlığına son verip Avşarlar Hanedanlığının başına geçmesi ile bu tartışmalar ve savaşlar yeniden başlamış ve çevredeki Sünni devletlerin yönetimlerince kabul görme ye daha ılımlı ve yakın olduğu düşünülen Caferiliğin 5. Mezhep olarak Mescid-i Haramda “rükn” ya da imam bulundurması ve ayrı bir Emir-i hac bulundurması ekseninde yeniden gündeme gelmiştir. Bu süreç Nadir Şah’ın ölümüne kadar da devam etmiştir. Osmanlı Devleti’nin hilafet makamını temsili, Haremeyn bölgesini yönetiyor olmasından barış şartı olarak ileri sürülmüştür. Ancak Osmanlı Devleti’nin gerek siyasi nedenler ve gerekse Sünni eksenli iktidar ve devlet anlayışı ile yönetilmesi nedeni ile bu istekler çeşitli nedenlerle tepkiyle karşılanmış ancak kendi mevcut etnik ve dini yapısı nedeni ile de meseleyi müzakere etmeyi tercih etmiştir. Üzerinde mutabık kalınan maddeler karşılıklı olarak hemen uygulamaya konulmuştur. Osmanlı Devleti arşiv belgelerine yansıyan bu durumun bir örneği de Karahisar-ı Sahip (Afyon Karahisar) sancağı şeriʻyye sicillerine yansımıştır. Karahisar-ı sahip şeriʻyye sicillerine yansıyan belgeler ferman suretleri, emr-i âlî suretleri, buyruldu suretleri ve kadı hükümleridir. Karahisar-ı Sahip kadısının görevi gereği bu belgelerde geçen her bir emri uygulama makamı olarak uyguladığı düşünüldüğünde bu belgelerin önemi ortaya çıkmaktadır. Diğer bir nokta ise şehrin hac güzergahında olması ve buna dair organizasyonlarda önemli görevler icra eden edilmesidir. Bu belgelerin geçtiği dönemde şehirde iktisadi olarak dış ticaret, sosyolojik olarak da esir ve kölelerin bulunduğunu göstermesi bakımından dikkat çekicidir.

Anahtar Kelimeler

Nadir şah, V. Mezhep Caferilik, Karahisar-ı Sahip şeriye sicili

THE REFLECTIONS OF NADİR ŞAH’S V. SECTION CONDITION OF JAFARILIK ON KARAHİSAR-I SAHIP SANJAK (1736-1746)

Öz

Turks, both before and after the acceptance of İslam, have taken on certain roles in their geography and have succesfully organized themselves to establish states in the regions where they reşide. This has resulted in the formation of Turkish states in a wide geograhy. However, this situation has sometimes led to political turmoil among Turkish dynasties, causting disputes between them. Tehese disputes have occurred for political, religious ( denominational), and commercial reasons. The subject discussed in this study is the sectarian disputes that were raised as a condition by. Nadir Şah, which were included in the wars and peace agreements during the late period of the Ottoman and Safavid states and the reign of Avşar Nadir Şah. The disputes arose again when Nadir Şah took over the Avşar Dynasty by ending the existence of the Safavids, and the Sunni states in the region believed thet Jafari Shiism, which was thought to more moderate and closer to them, should have a “pillar” or an imam in the Haram Mosque and a separate Emir-i Hac. This process continued until the death of Nadir Şah. As a condition of peace, the Ottoman Empire, which represented the caliphate, managed the region of Haramayn. However, due to the Ottoman Empire’s political and Sunni-centered govemment and state understanding these demands were met with various reactions. Howewer, due to its current ethnic and religious structure, it preferred to negotiate the issue. The agreed-upon terms were implemented immediately on both sides. An example of this situation reflected in the Ottoman Empire’s archive documents is also found in the Shariah records of Karahisar-ı Sahip (Afyonkarahisar) province. The documents reflected in the Shariah records of Karahisar-ı Sahip are copies of decress, high orders, imperial orders, and judge’s verdicts. When it is considered that the judge of Karahisar-ı Sahip enforced each order reflected in these documents as an enforcement authority, the importance of these documents emerges. Another point is that the city is located on the pilgrimage route, and it played an important role in the related organizations. The fact that the documents refer to the precense of foreign trade ecconomically and the presence of slaves and captives sociologically in the city during the period they passed is noteworthy.

Anahtar Kelimeler

Nadir şah, V. Mezhep Caferilik, Karahisar-ı Sahip şeriye sicili

Kaynakça

• Abdurrahman Ateş, Avşarlı Nadir Şah ve Döneminde Osmanlı-İran Mücadeleleri. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, 2001.
• Adnan Adıgüzel, Alper Yıldırım, I. Mahmud dönemi (1730-1754) Osmanlı-İran İlişkileri, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı VII, Cilt 4, 2017, (59-96)
• Mihriban Artan, Osmanlı Arşiv Kaynakları Çerçevesinde Şahkulu Ayaklanması’nın Sebepleri, Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, 2019, Sayı 19, (285-312)
• Mihriban Artan, Şahkulu Ayaklanmasında Mehdî Söylemi ve Hicrî 1000 Yılı Üzerinde Bir Değerlendirme, Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, 2022, Sayı 25, (103-136)
• Bülent Akın, Kızılbaş Oğuzlar ve Şah İsmail'in Anayurdu Diyarbakır -Tarih, İnanç, Kimlik, Ocaklar ve Ritüeller, Kitabevi Yayınları, 2020.
• Mehmet Ersal, Alevilik: Kavramlar ve Ocak Sistemi -Çubuk Havzası Örneği-, Ankara, Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Yayınları, 2016.
• Ahmet Caferoğlu, Türk Kavimleri, İstanbul, Enderun Yayınevi, 1988
• Ata Mohamed Tabriz, “Safevî Devleti’nden Sonra İran’da Siyasî İktidarların Meşruiyet Arayışları.” Bilig, No: 103, 2022, (95-118)
• Ayhan Ürkündağ, Darüssaade Ağası Hacı Beşir Ağa ve Hayratı. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Afyon Kocatepe Üniversite, Afyonkarahisar, 2017.
• Azmi Özcan, Nadir Şah, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt 32, İstanbul, TDV Yayınları
• Caroline Finkel, Rüyadan İmparatorluğa Osmanlı İmparatorluğunun Öyküsü 1300-1923, çev. Zülal Kılıç, İstanbul, Timaş Yayınevi, 2010.
• Cemil Hakyemez, Osmanlı-İran İlişkileri ve Sünni-Şii İttifakı, İstanbul, Kitap Yayınevi, 2014.
• Erhan Afyoncu, Sorularla Osmanlı İmparatorluğu, İstanbul, Kitabevi Yayınları, 2010.
• Ersin Kırca, Osmanlı-İran Resmi Yazışmalarına Göre Osmanlı Devleti’nin Nadir Şah ve Caferilik Mezhebine Yaklaşımı (1736-1746), Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 2020, (392-407)
• Faruk Sümer, Avşarlar, Türk Dünyası Araştırma Dergisi, 1986, (289-315)
• Faruk Sümer, Oğuzlar, Ankara, Ankara Ünv. Yayınları1972
• Gülay Porgalı, Afyonkarahisar (Karahisar-ı Sahib) 1741-1743 (H. 1154-1156) Tarih ve 542 Numaralı Şer’iyye Sicili. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İnönü Üniversitesi, Malatya, 2019.
• Hayreddin Kahraman, Ca‘feriyye, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt 7, İstanbul, TDV Yayınları
• Ilgar Baharlu, Şah’ın Bahçesinde Şah İsmail Öncesi ve Sonrası Kızılbaşlık, İstanbul, 2021
• Ilgar Baharlu, Şah İsmail Safevi’den Dulkadiroğulları’na iki Mektup, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Araştırmaları, Sayı 101, 2022, (37-61)
• İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, İstanbul, Ötüken Neşriyat, 1999
• Kaşgarlı Mahmut, Divan-ı Lügat-it-Türk, I, yay. B. Atalay, Ankara, TDK Yayınları, 1998.
• Koca Ragıp Mehmet Paşa, Tahkik ve Tevfik, Haz., Ahmet Zeki İzgöer, Kitabevi, İstanbul, 2003.
• Mahmud-Nadir Şah Mektuplaşmaları 3 Numaralı Name-i Humayun Defteri (Transkripsiyon/Tıpkıbasım), Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, İstanbul, 2014.
• Soner Çelik, 541 Numaralı Afyonkarahisar Şer’iyye Sicili 1736-1747 (H. 1154-1159). Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İnönü Üniversitesi. Malatya, 2019.
• Şemseddin Sami, Kamus-ı Türki, haz., Paşa Yavuzarslan, Ankara, TDK, 2015.
• Şit Tufan Buzpınar, Surre, TDV İslam Ansiklopedisi, C 37, İstanbul TDV Yayınları
• Tufan Gündüz, Son Kızılbaş Şah İsmail, İstanbul, Yeditepe Yayınevi, 2013.