BİR DİZİN DENEMESİ: LEHCETÜ’L LÜGAT’TE GEÇEN ORGAN VE HASTALIK ADLARI

Yıl 2019, Cilt: 2 Sayı: 2, 67 - 79, 20.12.2019

Ebru Kuybu Durmaz

Öz

Bir dilin bütün sözcük ve deyimlerini veya belli bir alana ait belirli sözcükleri ya da bir dönemde kullanılmış olan sözcük ve deyimleri alfabe sırasıyla vererek anlamlarını veren, açıklayan, tanımlayan ya da bir başka dildeki karşılıklarını veren eserlere sözlük denir. Osmanlı sahasında Türkçe kelimelerin madde başı olarak verildiği ilk sözlük, Şeyhülislâm Mehmed Esad Efendi'nin kaleme aldığı Lehcetü'l-Lügat adlı eserdir. Bu eser, 19. yüzyılda Türkçe kelimeleri madde başı yapmakla Türk sözlükçülüğünde özel bir yer kazanan tarihî bir sözlüktür. Sözlük, 851 büyük sayfadan oluşmuş ve tek cilt halinde hazırlanmıştır. Türkçeden Arapça ve Farsçaya olan bu sözlükte bazı madde başları sayfalarca açıklanırken bazı madde başlarında da birkaç kelimelik açıklamalar yeterli görülmüştür. Madde başlarını ele alışı ve açıklayışı sözlükçülük açısından da sözlük ayrıca değerlendirilebilmektedir.
Sözlükler, milletlerin dünya görüşünü, hayat tarzını, gelenek ve göreneklerini görmek, anlamak için en değerli kaynaklardan biridir. Sözlükler tarihî kayıt olarak geçmişin en büyük tanıkları ve en büyük söz hazineleri sayılır. Her dil için bitmez, tükenmez hazine ve en kapsamlı araştırma alanıdır. Bütün milletlerin hayatında sosyokültürel değişimin, gelişimin izini sürmek için en değerli kaynak sözlüklerdir. Dil alanında yapılan çalışmaların en önemlilerinden birisi hiç şüphesiz sözlük yapma ve yazma işidir. Sözlük oluşturma sözlükçülüğün em önemli parçasıdır. Sözlükçülükte asıl olan dilsel iş ve eylemlerde kullanılmak üzere bir kaynak eser yaratmaktır. Sözlükçülük, bir gelenek olup büyük bir sabır gerektiren uygulama ve uzun soluklu arama, tarama, derleme, planlama çalışmasıdır. Bu çalışmalar sonucu ortaya çıkan sözlükler, bir yazarın eseri olmakla birlikte bir milletin de kültürel hafızasıdır. Dilin yapı taşları olan kelimeler üzerine kurulan sözlükler, milletlerin maddi, manevî hayatında çok önemli yer tutarlar. Bu açıklamalara uygun olarak da önemli bir dil ve kültür hazinesi olarak görülen Lehcetü’l Lügat, Türkçe kelimelerden oluşan madde başlarında tıbbî kelimelere, bitki adlarına, kültür hayatına ait nesnelere yer vermiştir. Ayrıca madde başlarının açıklamalarında atasözü ve deyimler de göze çarpmaktadır. Eser içerdiği söz varlığı açısından da ayrıca değerlendirilmeye tabi tutulabilmektedir. Bu sebeple, Lehcetü’l Lugat, Türk Dil Kurumunun “Türkiye Türkçesi Sözlükleri Projesi Eski Sözlükler Dizisi”nde, Prof. Dr. Ahmet Kırkkılıç tarafından Lâtin harflerine çevrilerek basılmıştır. İçerisinde barındırdığı dil verileri göz önünde bulundurularak sözlüğün sonuna “Atasözü ve Vecizeler Dizini”, “Tıbbî Kelimeler Dizini ve Bunların Faydaları” ve “Arkaik Kelimeler Dizini” hazırlanmıştır.
Lehcetü’l-Lügat incelendiğinde tıbbî kelimelerle bağlantılı olarak, organ ve hastalık adlarının da madde başı olarak sıkça yer aldığı görülmüştür. Bunlarla ilgili kimi uzun kimi kısa açıklamaların da bulunduğu dikkat çekmiştir. Madde başlarının açıklanmasında yeri geldiğinde Farsça, Arapça yeri geldiğinde de Türkçe atasözleri ve deyimler kullanmıştır. Bu açıdan bakıldığında sözlük ansiklopedik olma özelliği de kazanmıştır. Afakan, ağız, aksaklık, alın, ataklık, avuç, aya, ayak, bağır, bağırsak, baldır, baygın, bayılmak, bebek, bel, bel soğukluğu, beniz, bez, bıcılgan, boğaz, boğuk, boyun, böbrek, böğür, bön, bönlük, bunamak… gibi çok sayıda organ ve hastalık adı madde başı yapılmış ve bunlarla ilgili izahlar verilmiştir.
Bu çalışmada öncelikle tarihî tıp kitaplarından ve bunların öneminden söz edilecek ardından tespit edilen organ ve hastalık adları üzerine bir inceleme yapılacaktır. Bu çalışmayla günümüz modern sözlükçülük anlayışına uygun bir katkı yapılmaya çalışılacak ve sözlüğe dair hazırlanmış dizinlere bir yenisini eklemek hedeflenecektir. Tespit edilen hastalık ve organ adlarının Güncel Türkçe Sözlük, Derleme ve Tarama Sözlükleri’nde yer alıp almadığı hakkında da bilgi vermesi amaçlanmıştır. Bu tür bir incelemeyle o döneme ait -sözlüğe alınmış- organ ve hastalık adlarına dair söz varlığına da ulaşmak istenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Lehcetü’l-Lügat, organ, hastalık, dizin, sözlük, söz varlığı

On The Organ And Disease Names In The Lehcetü’l Lugat

Öz

A dictionary is a work that gives all the words and phrases of a language or specific words belonging to a specific area or words and phrases used in a period, giving their meanings, explaining, defining them or giving their meanings in another language. The first dictionary where Turkish words were given as the head of the Ottoman field is Lehcetü'l-Lügat which was written by Şeyhülislâm Mehmed Esad Efendi. This work is a historical dictionary which has gained a special place in Turkish lexicography by making Turkish words per item in the 19th century. The dictionary consists of 851 large pages and is prepared in a single volume. In this dictionary, which is from Turkish to Arabic and Persian, some headings are explained by pages and some headings are explained with a few words. The handling and explanation of the heads of articles can also be evaluated in terms of lexicography.
Dictionaries are one of the most valuable resources for understanding and understanding the world view, lifestyle, traditions and customs of nations. Dictionaries are considered as the greatest witnesses and greatest treasures of the past. It is an inexhaustible, inexhaustible treasure for every language and the most comprehensive field of research. Dictionaries are the most valuable resource for tracing sociocultural change and development in the lives of all nations. One of the most important studies in the field of language is undoubtedly the business of writing and writing dictionaries. Dictionary creation is the most important part of lexicography. What is essential in lexicography is to create a source work to be used in linguistic works and actions. Lexicography is a tradition that requires a lot of patience, practice and long-term search, screening, compilation, planning. The dictionaries that emerged as a result of these studies are the works of a writer, but also the cultural memory of a nation. The dictionaries built on the words which are the building blocks of the language have a very important place in the material and spiritual life of the nations. In accordance with these explanations, Lehcetü’l Lügat, which is regarded as an important treasure of language and culture, included medical words, plant names and objects belonging to cultural life in the head of the article consisting of Turkish words. In addition, proverbs and idioms appear in the explanations of the headings. The work may also be evaluated in terms of its vocabulary. Therefore, Lehcetü'l Dictionary, Turkish Language Association of Turkey "Turkish Dictionary Project Old Dictionary Series" in Prof. Dr. It was translated into Latin letters by Ahmet Kırkkılıç. Taking into account the language data it contains, “Index of Proverbs and Positions”, Diz Medical Words Index and Their Benefits ”and“ Archaic Words Index ”were prepared.
When Lehcetü’l-Lügat is examined, it is seen that the names of organs and diseases are frequently found as head of the substance in connection with the medical words. There are some long and some short explanations about these. Proverbs and idioms were used in the explanations of the headings in Persian and Arabic when it was necessary. In this respect, the dictionary has become an encyclopedic feature. Afakan, mouth, glitch, forehead, agility, palm, moon, foot, scream, intestine, calf, unconscious, faint, baby, waist, clap, benign, cloth, british, throat, muffled, neck, kidney, flank , obliteration, senile….
In this study, firstly the historical medical books and their importance will be mentioned and then an examination will be made on the names of the organs and diseases determined. With this study, it will be tried to make an appropriate contribution to today's modern lexicography understanding and to add a new one to the indexes prepared about the dictionary. The aim of the study is to give information about whether the disease and organ names found in the current Turkish Dictionary, Compilation and Screening Dictionaries. With this kind of examination, it was also wanted to reach the vocabulary about the names of organs and diseases of the period.

Anahtar Kelimeler

Lehcetü’l-Lügat, organ, disease, index, dictionary, vocabulary

Kaynakça

• Bingöl, Z. (2017). Sözlük ve Sözlükçülük Üzerine Bir Araştırma, Akademik Bakış Dergisi, C.9.
• Canpolat, M., Önler, Z. (2007). İshâk Bin Murâd Edviye-i Müfrede, Ankara: TDK:
• Çelik, Anıl. (2014), Terceme-i Kamilü’s- Sınâ’a ( Giriş-İnceleme-Metin-Dizin), Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü , Bursa.
• Çiçekler, N., Gürlek, M. (2016). Osmanlı Tıp Metinlerinde Geçen Hastalık Adları Üzerine, Turkish Studies International Periodical fort he Languages, Literature and History of
• Turkic, Volume 11/21 Fall 2016.
• Derleme Sözlüğü. www. sozluk.gov.tr . E.T 18.12.2017
• Doğan, A. T. (2017). Türklerin Dünyasından Uzaklaşan Türkçe Tıp Terimleri: Eski Anadolu Türkçesinden Türkiye Türkçesine”, SUTAD, (42).
• Güncel Türkçe Sözlük. www. sozluk.gov.tr . E.T 18.12.2017.
• Kahraman, M. (2016). Sözlük Bilim Kuram, İlke ve Yöntemler Üzerine, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, C.5, S. 8.
• Kırkkılıç, A. (1999). Şeyhülislâm Mehmed Esad Efendi-Lehcetü’l-Lugat, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, TDK.
• Önler, Z. (1999). Hacı Paşa Müntahâb-ı Şifâ II Sözlük, Ankara: Simurg Yayınları.
• Önler, Z. (1999). Kutadgu Bilig’de Yer Alan Deyimler, Türk Diileri Araştırmaları, C.9.
• Sakin, O. (2003), 15. Yüzyıl Türkçe Tıp Kitabı Yadigâr-ı İbn-i Şerif, İstanbul: Yerküre Yayıncılık.
• Şahin, H. (2007). Câmi’ü’l-Fürs Örneğinde XVI. Yüzyıl Bitki İsimleri. , Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları, Volume 2/2 Spring.
• Şahin, H. (2004). Türkçede Organ İsimleriyle Kurulmuş Deyimler, Bursa: Uludağ Üniversitesi Basımevi Müdürlüğü.
• Tarama Sözlük. www. sozluk.gov.tr . E.T 18.12.2017.