İZNİK YEŞİL CAMİ ÇİNİLERİNE GEOMETRİK BAKIŞ

Yıl 2018, Cilt: EK 1 Sayı: EK 1, 9 - 19, 20.02.2018

Hülya Bozyokuş

Öz

Bursa İznik Yeşil Cami, mimar Hacı Musa tarafından 1391 yılında yaptırılmıştır. Caminin yapımına Çandarlı Halil Hayrettin Paşa başlamış, ölümünden sonra oğlu Ali Paşa devam ederek tamamlamıştır.
Cami, minaresindeki çini süslemelerinden dolayı Yeşil Cami ismi ile anılmıştır. Cami birçok yönden ele alınabilecek olsa da caminin yapısında bulunan geometrik şekiller oldukça önemlidir. Ana mekânın kuzeybatı köşesindeki minarenin kare kaidesi üzerinde gövdesi çokgen prizma olarak başlamakta, yuvarlak gövdeli olarak devam etmekte, tek şerefe ve konik bir külahla tamamlanmaktadır. Minare bir sıra stalâktitli mermerden yarı altıgen şekillerle dekore edilmiştir. Silindirik minarenin bilezik kısmı ile taş süslemeleri arasına frize ve lacivert çinilerden oluşturulmuş bezemeler yerleştirilmiştir. Bunların ortasında da altı köşeli yıldızlar birbirini izlemiştir.
İznik Yeşil Cami’nde yer alan geometrik şekiller, süslemeler, üçgen, beşgen, altıgen, sekizgenler, yıldız çokgenler, motif ve desenler, çinilerin renk ve dokusundaki uyumu, simetri ile oluşturulan ahenk, zikzak geçmeler, taş ustalığın sanata dönüşümü, görülmeye değer güzelliktedir. İznik Yeşil Cami Selçuklu döneminin mimari özelliklerini tarihsel ve yapısal yönden Anadolu’da temsil eden önemli eserlerinden biri olmakla beraber iç ve dış çini süslemelerindeki geometrik motifleri görsel zenginlikleri görülmeye değer olağanüstü güzelliktedir.
İnsanoğlu tarihin en eski dönemlerinden bu yana, yaşadığı çevreyi ve kullandığı eşyayı süsleme gereği duyduğundan bunları yaşadığı ortamdan esinlenerek geometrik çeşitli formlara sokmuş ve işlevsel biçimlerde kullanmıştır. Geometrik motiflerde evrensel bir süsleme biçimi olup, insanlık tarihi boyunca her uygarlıkta, toplumların yaşam biçimleriyle gelenek ve göreneklerini oluşturduğundan geometrik formlar, yaşananları, duygu, istek ve düşünceleri dolaylı yollardan anlatma gerekliliğinin sonucu olarak simgesel motifler kullanılmıştır. Geometrik şekiller, Türk İslam anıtlarında, mimariyi süsleyici bir tarz olarak kullanılmakta kırık ve düz çizgiler, yıldız, çokgen ve diğer formların birleşmesiyle çok çeşitli kompozisyonlar yapılabilmektedir. Geometrik süslemelerin Türkler’de ilk olarak mimaride uygulama alanı bulmasının, 11.yüzyılda Karahanlı ve Büyük Selçuklularla başladığı ileri sürülür. İran Horasan bölgesinden başlayıp, Azerbaycan yoluyla Anadolu’ya ulaştığı belirtilir. Geometrik kompozisyonların belirgin, sürekli ve tutarlı bir özellik haline gelmesi bu dönemdedir.
İznik Yeşil Cami’nin ibadet mekânına üç basamaklı merdivenle bir sahanlık aracılığı ile girilmektedir. Dikdörtgen planlı olan bu sahanlık, sütunlar ve kemerlerle üç bölüme ayrılmıştır. Ortasında sekiz dilimli bir kubbe bulunmaktadır. Caminin kare planlı ibadet mekânının üzeri merkezi bir kubbe ile örtülüdür. İznik Yeşil Cami, kuzey ve güney genel doğrultusunda kare planlı ibadet mekânıyla, doğu batı doğrultusundaki cemaat yerinden oluşmaktadır. Kare planlı asıl ibadet mekânı, dıştan sekizgen kasnağa oturan ve içten üçgen kuşakla geçiş sağlayan bir kubbe ile örtülüdür. İznik Yeşil Cami’nin kaidesi ve gövdeye geçişi sağlayan üçgenler mermer kaplamalıdır. Mihrabın iki yanında geometrik geçmeler yer almaktadır. Geometrik şekillerin kullanıldığı, doğru, eğri, kare, dikdörtgen, beşgen, altıgen, daire ve üçgenlerden oluşan çini desenleri ile İznik Yeşil Cami büyük bir görkeme sahiptir.
Bu yüzden bu çalışmada, İznik Yeşil Cami çinilerindeki geometrik şekiller incelenmiş ve geometrik bir bakışla yorumlanmaya çalışılmıştır. İznik Yeşil Cami süslemelerinde kullanılan çinilerdeki geometrik şekillerin, renk, biçim ve desenlerin oluşturduğu dikdörtgen, kare, üçgen, daire, beşgen, altıgen, yıldız vb. çinilerin bir araya gelmesiyle oluşan geometrik desenler incelenerek doküman analizi, görüşme ve gözlem gibi nitel veri toplama yönteminden yaralanarak araştırma sonuçları anlatılmıştır. Caminin iç mekân ve minaresinde kullanılan çinilerinin geometrik bir bakış ile değerlendirmesi, gelecek nesillere o dönemdeki tarihsel dokunun aktarılmasında faydalı olacaktır.

Anahtar Kelimeler

İznik Yeşil Cami, geometrik şekiller, desen, çini

Kaynakça

• AKER, S., (2010), Çini Tasarımı, Detay Yayıncılık, Ankara.
• AYVERDİ, E. H., (1966), “Osmanlı Mimarisinin İlk Devri”, İstanbul Fetih Cemiyeti, 309-319.
• ASLANAPA, O., (1989), Türk Sanatı, İstanbul, Remzi Kitabevi, 328.
• BAKIRER, Ö., (1981), “Selçuklu Öncesi ve Selçuklu Dönemi Anadolu Mimarisinde Tuğla Kullanımı”, ODTÜ Yayınları, c. I, Ankara.
• DEMİRİZ, Y., (1979), “Osmanlı Mimarisinde Süsleme I Erken Devir (1300-1453)”, Kültür Bakanlığı Yayınları, İstanbul.
• DEMİRİZ, Y., (2004), “İslam Sanatında Geometrik Süsleme”, Yorum Sanat, İstanbul.
• EYİCE, S., (1991),“Ayasofya Camii, İznik’te Fetihten Sonra Kiliseden Çevrilen Cami”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (TDVİA), c.4, Ankara: TDV, ss.219-220.
• GLEICK, J., (1995), Kaos. (Chaos). (Çev. Fikret Üççan), Ankara: Tübitak Popüler Bilim Kitapları, sayfa 87.
• GURLITT, C., (1912), “Die islamischen Bauten von İznik (Nikaea)”, Orientalisches Archiv 3: 49-60.
• KARCI, A., (2018), “Türk Çini Motiflerinin Çağdaş Resme Uyarlanması”, Hacetttep Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü, Yüksek Lisans Sanat Eseri Raporu, Ankara.
• KILIÇOĞLU, S., PİLEHVARİAN, N.K., (2017), “Emevi ve Abbasi Sanatında Geometri”, MEGARON, 12(4):605-618, DOI: 10.5505.
• MÜLAYİM, S., (1982), “Anadolu Selçuklu Mimarisinde Geometrik Süslemeler”, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• NAZA-DÖNMEZ, E.E., (2008), “İznik Yeşil Camii ve Türk Mimarisindeki Yeri”, 807.
• OTTO-DORN, K., (1991),“Ayasofya Camii, İznik’te Fetihten Sonra Kiliseden Çevrilen Cami”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (TDVİA), c.4, Ankara: TDV, ss.219-220., K., (1941), Das islamische Iznik, Berlin.
• OTTO-DORN, K., (1941), “Das islamsche Iznik”, 20-33.
• ÖZGÖREN, İ., (2011), “Dört Kapı Dört Medeniyet”, İznik, bursa İl Özel İdaresi, 195-206.
• SÖNMEZ, E. S., DOĞANAY, A.(2015), “Mimar Sinan Camilerinde Kare ve Altıgen Kurgulu Geometrik Desenler ve Analiz Yöntemleri”, 87-108.
• ŞEN, H., (2013), “İslam Sanatında Geometrik Desenler”, Türk İslam Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi, Türk İslam Medeniyeti Akademik Araştırmalar Enstitüsü, Konya.
• TAESCHNER, F., WiTTEK, P., (1929), “Die Vezirfamilie der Gandarlyzade (14.-15. Jhdt) und ihre Denkmaler”, Der Islam 18: 62-66.
• TOP, M., (1997), “Erken Dönem Osmanlı Mihrapları (XIV-XV. Yüzyıl)”, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Van.
• YELEN, R., (2017), “İslam Sanatında Süsleme Sembolizmi Üzerine Yeni Yorumlar”, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, cilt I, 470-492.
• YILMAZ, A., (2010), “Geleneksel İznik Çini Dekorlarında Kullanılan Motifler ve Kişisel Yorumlar”, T.C. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Seramik Anasanat Dalı Yüksek Lisans Tezi, Eylül.