XIX. YÜZYILDA BİR ŞECAATNÂME ÖRNEĞİ: TERCİ-İ BEND-İ ŞECÂ’ATNÂME-İ OSMÂNÎ

Yıl 2018, Cilt: EK 1 Sayı: EK 1, 30 - 42, 20.02.2018

Gülay Durmaz

Öz

Şecaat kelimesi Arapça kökenlidir. Sözlük anlamı “yiğitlik”, “yüreklilik” demektir. Tür olarak gazavatnâmeler içinde değerlendirilebilir. Gazavat ise gaza kelimesinin çoğuludur. Tarih yazıcılığı açısından bakıldığında, sefer ve saltanat dönemi üzerine yazılan eserler yani gazavatnâme ve zafernâmeler ilk türü, Tevarih-i Âl-i Osmanlar, ikinci türü, evrensel tarih çalışmaları ise üçüncü türü oluşturmaktadır. Osmanlı savaş politikaları ve gaza ruhunu yansıtan gazavatnâmeler, hem tarih hem edebiyat açısından son derece önemli eserler olarak görülmektedir. Gazavatnâmelere ilk olarak Arap edebiyatında megâzî adıyla rastlanmıştır. Selçuklular zamanındaki danişmendnâme ve battalnâmeleri de gazavatnâme sayanlar olmuştur. Ancak bunlar destanî unsur taşıdığı için bu tür içinde değerlendirmek doğru değildir.
Edebiyatımızdaki gazavatnâmeler konularına göre değerlendirildiğinde üç grupta toplanabilir. Birincisi, bir padişah ve onun zamanındaki eserleri ve önemli olayları tasvir eden eserler: Selimnâme, Süleymannâmeler gibi. İkincisi bir gazayı gerçekleştiren kişinin de ön plana çıktığı eserler: Barbaros Hayreddin, Köprülü Fazıl Ahmet, Tiryaki Hasan, Özdemiroğlu Osman Paşalar gibi. Üçüncüsü, belirli bir seferi veya bir kalenin alınmasını tasvir eden eserler: Gazanâme, fetihnâme veya zafernâme gibidir. XV. yüzyıl gazavatnâme türünde eserler yazılmaya başlanmış ve XVI. yüzyılda daha çok genişleme kaydedilmiştir. Osmanlı devletinin gerilemeye başlayıp akınları durduğu zamanlarda bu türde yazılan eserler azalmış ve gaza geleneğinin ortadan kalkması gazavatnâmeler de devamlılığını yitirmesine neden olmuştur. Gazavatnâmeler klasik edebiyatta şiir ve düzyazı olarak görülmüştür.
Şecaatnâme türüne örnek olarak XVI. yüzyılda Âsafi Dal Mehmed Çelebi’nin Şecaatnâme adlı eseri örnek olarak gösterilebilir. Sultan III. Murad dönemi Osmanlı Şark seferlerinin ağırlıklı olarak ele alındığı eserde özellikle Özdemiroğlu Osman Paşa’nın fetihleri anlatılmış, 1578 yılında kazanılan Çıldır Zaferi ile 1585 yılında Paşa’nın ölümü arasındaki olaylar eserin asıl konusunu oluşturmuştur. Bu makalede incelenen eser, “Terc-i Bend-i Şecâ’at-nâme-i Osmânî”dir. XIX. yüzyıla ait bir eserdir. Süleymaniyeli El-hac Mzehmet Re’fet Efendi tarafından yazılmıştır. A.E Manzum 1336’da kayıtlı olan eser, bir dibace ile başlamaktadır. Devamında dönemin Sultanı Abdülaziz ve şehzadeleri için yazılmış kaside ve manzumeler bulunmaktadır. Eserin adını aldığı bölüm, yedinci sayfadan itibaren başlar ve kırk bir bent boyunca devam eder. Şecaatnâme’de özellikle anlatılan bir gaza veya zaferden bahsedilmez. Daha çok sultan Abdülaziz ve onun döneminde yapılan yeniliklere yer verilmiştir. Şecaatnâmenin ruhuna uygun olarak, devletin ve milletin kahramanlığı ve yiğitliği üzerinde durulmuştur. Bu yönüyle eseri, konularına göre değerlendirilen gazavatnâmelerden “Bir padişah ve onun zamanındaki eserlerle, belli başlı olayları anlatan gazavatnâmeler” grubuna dâhil etmek mümkün olabilir. Ancak elimizdeki eserin, XIX. yüzyıla ait bir örnek olması ve bu dönemde ortaya çıkan değişimin kendini bu türde de göstermesi, eseri geleneksel yapısından ayırmaktadır. Öyle ki, genelde manzum ve mesnevi nazım biçimiyle ele alınan şecaatnâme türü, burada terci-i bent biçimindedir. Eserde, devletin ve milletin yiğitliği, kahramanlığı üzerine kurulu söyleyişler ve dönemin padişahı Sultan Abdülaziz’in gerçekleştirdiği yenilikler belirtilerek “Şecaat” ruhu sağlanmaya çalışılmıştır.
Bu makalede, XIX. Yüzyıla ait bir eser olan “Terc-i Bend-i Şecâ’at-nâme-i Osmânî” incelenmiştir. Genel olarak değerlendirildiğinde gazavatnâmeler içinde yer alan şecaatnâmenin klasik edebiyat içindeki yeri ve önemi üzerinde durulmuştur. Daha sonra içerdiği dönemin anlaşılması için sultan Abdülaziz ve icraatları hakkında bilgi verilmiştir. Eserle ilgili bölümde ise Mehmed Refet’in hayatı, eserleri ve “Terc-i Bend-i Şecâ’at-nâme-i Osmânî” nin muhtevası incelenmiş, çalışmanın sonunda eserin metni verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

XIX. yüzyıl, Şecaatnâme, Gazavatnâme, Gaza ruhu

Kaynakça

• Afyoncu, Erhan(2019). Osmanlı Padişahları, İstanbul: Yeditepe.
• Canım, Rıdvan (2012). Divan Edebiyatında Türler, Anakara: Grafiker Yayınları.
• Çağrıcı, Mustafa(2010). “Şecaat”, DİA, C. 38, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları. s.402-403.
• Develioğlu, Ferit (2010). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat, Ankara: Aydın Kitabevi.
• Eravcı, Mustafa (2009). Âsafî Dal Mehmed Çelebi ve Şecâ’atnâme, İstanbul: mvt yayıncılık.
• Erkan, Mustafa(1996). “Gazavatnâme”, DİA, C. 13, İstanbul: Türk Diyanet Vakfı Yayınları. s. 439-440.
• Eroğlu, Süleyman (200). “XVI. Yüzyılda Bir Mevlevî Şair: Âsafî”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, s. 26 ss.71-92.
• Eroğlu, Süleyman (2007). Âsafî’nin Şecâatnâmesi (İncelem-Metin), Basılmamış Doktora Tezi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. https://sozluk.gov.tr/ 09.02.2020
• https://www.osmanlicasozlukler.com/osmanlica-sozluk-madde-18671.html E.T: 09.02.2020
• İnal, M. K. (1969). “Refet”, “Son Asır Türk Şairleri” , C.3, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• İsen, Mustafa-Akasoyak, İsmail Hakkı (2003). Gazanâme-i Çehrin, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Küçük, Cevdet (1988). “Abdülaziz”, DİA, C.I, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları. s.179-185.
• Levend, Agâh Sırrı (2000). Gazavatnâmeler ve Mihaloğlu Ali Bey’in Gazavatnâmesi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Levend, Agâh sırrı, “Gazavatnâme” Türk Edebiyatı Ansiklopedisi, c. III. S. 296-297.
• Pala, İskender (1995). Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Ankara: Akçağ.
• Sarıkaya, Orhan (2007). Tezkirecilik Geleneği İçinde Fatîn Tezkiresi, Yüksek Lisans Tezi. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. İstanbul.
• Velibeyoğlu, Veli Recai (1975). Şiir Kitapları Antolojisi, C.2, İstanbul.