Azerbaycan Türkçesindeki Biliş Fiilleri İçin Bir Sınıflandırma Önerisi

Yıl 2022, Cilt: 8 Sayı: 17, 53 - 73, 30.04.2022

Gökçen Bilgin Aksoy

Öz

Mental fiillerin bir alt sınıfı olan biliş fiilleri; zihnin öğrenme, anlama, anlamlandırma ve karar verme gibi her türlü bilme edinimini kapsayan faaliyetlerini ifade eder. Bu çalışmada Azǝrbaycan Dilinin İzahlı Lüğǝti (Azerbaycan Dilinin Açıklamalı Sözlüğü) adlı dört ciltlik eserde yer alan madde başlarından hareketle tespit edilen biliş fiilleri öncelikle bilişsel psikolojinin verileri ışığında mental süreçler temel alınarak sınıflandırılmıştır. Bununla birlikte Azerbaycan Türkçesindeki biliş fiillerinin semantik istem yapıları incelenerek yeni bir sınıflandırma geliştirilmiştir. Semantik istem yapılarının belirlenmesinde durum dil bilgisinin betimsel yaklaşımı esas alınmıştır. Deneyimci, içerik ve uyarıcı; biliş fiillerinin semantik yapısında bulunan temel semantik roller olarak benimsenmiştir. Azerbaycan Türkçesindeki biliş fiillerinin on bir farklı semantik yapı taşıdığı tespit edilmiştir. Biliş fiillerinin anlam bilimsel özelliklerini betimleyen bu sınıflandırma ile fiil sınıflandırma çalışmalarının yanı sıra sözlük bilimi, sözcük bilimi, söz dizimi ve Azerbaycan Türkçesinin öğretimi gibi alanlara da katkıda bulunmak amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Azerbaycan Türkçesi, biliş kavramı, biliş fiilleri, semantik istem yapısı, fiil sınıflandırması

A Classification Proposal for Cognitive Verbs in Azerbaijan Turkish

Öz

As a sub-class of mental verbs, cognitive verbs express activities of the mind covering all kinds of acquisition of knowledge such as learning, understanding, making sense and making decisions. In this study, cognitive verbs determined based on the entries given in the four-volume work called Azǝrbaycan Dilinin İzahlı Lüğǝti (Explanatory Dictionary of Azerbaijan Language) are primarily classified on the basis of mental processes in the light of cognitive psychology data. In addition to this, a new classification has been developed by analyzing semantic valency structures of cognitive verbs in Azerbaijan Turkish. The descriptive approach of case grammar was taken as a basis in determining the semantic valency structures. Experiencer, content and stimulus are adopted as the basic semantic roles in the semantic structure of cognitive verbs. It has been determined that cognitive verbs in Azerbaijan Turkish have eleven different semantic structures. With this classification describing the semantic features of cognitive verbs, it is aimed to contribute to fields such as lexicology, logology, syntax and teaching Azerbaijan Turkish, as well as verb classification studies.

Anahtar Kelimeler

Azerbaijan Turkish, concept of cognition, cognitive verbs, semantic valency structure, verb classification

Kaynakça

• Acar, E. (2019). Codex Cumanicus’ta Bulunan Mental Fiillerin Günümüz Anadolu Ağızlarındaki Kullanımları Üzerine. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 8/3: 1276-1292.
• ADİL = Azǝrbaycan Milli Elmlǝr Akademiyası Nǝsimi Adına Dilçilik İnstitutu (2006). Azǝrbaycan Dilinin İzahlı Lüğǝti. Bakı: Şǝrq-Qǝrb.
• Aksan, D. (2009). Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim. Ankara: TDK Yayınları.
• Anar. (2003). Eserler, I Cild. Bakı: Nurlan.
• Anar. (2004). Seçilmiş Eserleri. Bakı: Lider Nəşriyyat.
• Aydoğmuş, E. (2021). Özbek Türkçesinde mental fiiller. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 22: 135-151.
• Bayraktar, F. S. (2017). Bulgarca Sözlüğünde Yer Alan Türkçe Mental Fiiller Üzerine. XII. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı (25-28 Eylül 2017, Bükreş, Romanya) Bildiri Kitabı, 458-466.
• Biber, D., Johansson, S., Leech, G., Conrad, S., Finegan, E. (2007). Grammar of Spoken and Written English. London: Longman.
• Bilgin Aksoy, G. (2021). Azerbaycan Türkçesinde Mental Fiiller (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi, Ankara.
• Biray, N. (2007). Kazak Şivesi ve Denizli Ağzında Kök Haldeki Benzer İdrak Fiillerinde Anlam Farklılaşmaları. Uluslararası Denizli ve Çevresi Tarih ve Kültür Sempozyumu (6-7-8- Eylül 2006) Bildiriler II. Denizli, 307–314.
• Budagova, Z. İ. (1960). Azerbaycan Dilinin Grammatikası I Hisse (Morfologiya) (Ed. R. E. Rüstemov ve Z. Budagova). Bakı: Azerbaycan SSR Elmler Akademiyası Neşriyyatı.
• Ceferov, G. (1984). Azerbaycan Dilinin Leksik-Semantik Sistemi. Bakı: Azerbaycan SSR Elmler Akademiyası Nesimi Adına Dilçilik İnstitutu.
• Chafe, W. L. (1970). Meaning and the Structure of Language. Chicago and London: The University of Chicago Press.
• Croft, W. (1993). Case Marking and The Semantics of Mental Verbs. Semantics and The Lexicon (Ed. J. Pustejovsky). Dordrecht: Kluwer Academic Publisher, 55-72.
• Cüceloğlu, D. (2019). İnsan ve Davranışı. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Çelik, Tarık (2021). Risale-i Kudsiyye’de Mental Fiiller ve Dizin (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Kastamonu Üniversitesi, Kastamonu.
• Doğan, L., Erdin C. (2021). Gagauz Türkçesinde Mental Fiiller. International Journal of Languages’ Education and Teaching, 9 (2), 191-221.
• Doğan, N. (2011). Türkiye Türkçesi Fiillerinde İsteme Göre Anlam Değişiklikleri (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Samsun.
• Dolati Darabadi, M. (2018). Nehcü’l Feradis’te Mental Fiiller. Bartın Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 3 (1), 85-113.
• Efseroğlu, K. (2015). Daşlı Qala, Roman ve Hekayeler. Bakı: Nurlar.
• Erdem, M. (2004). Türkmen Türkçesinde Mental Fiillerin “İstem”e Göre Anlam Değişmeleri. V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri I (20-26 Eylül 2004). Ankara: TDK Yayınları, 939-949.
• Ergin, M. ( 2004). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Basım/Yayım/Tanıtım.
• Fillmore, C. J. (2003). Valency and Semantic Roles: the Concept of Deep Structure Case. Dependenz und Valenz - Dependency and Valency: Ein internationales Handbuch der zeitgenössischen Forschung - An International Handbook of Contemporary Research, 1 (1), Halbband. Berlin - New York: Walter de Gruyter, 457-475.
• Fillmore, C. J. (2006). Frame Semantics. Cognitive Linguistics: Basic Readings. Berlin, New York: Mouton de Gruyter, 373-400.
• García-Miguel, J. M., Albertuz, F. J. (2005). Verbs, Semantic Classes and Semantic Roles in the ADESSE Project. Proceedings of the Interdisciplinary Workshop on The Identification and Representation of Verb Features and Verb Classes. Saarbrücken, 50-55.
• Goatly, A. (1997). The Language of Metaphors. London and New York: Routledge.
• Goldstein, E. B. (2013). Bilişsel Psikoloji (Çev. Okhan Gündüz). İstanbul: Kaknüs Yayınları.
• Götz-Votteler, K. (2007). Describing Semantic Valency. Valency: Theoretical, Descriptive and Cognitive Issues. Berlin, New York: Mouton de Gruyter, 37-49.
• Halliday, M. A. K. (2014). Halliday’s Introduction to Functional Grammar. London and NewYork: Routledge.
• Hirik, E. (2018). Türkiye Türkçesinde Mental Fiiller. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Kalkan, N. (2016). Başkurt Türkçesinde Mental Fiiller. Actual Problems of Turkic Studies. St. Petersburg, 177-186.
• Kuliev, G. K. (1992). Semantika Glagolov v Tyurkskih Yazıkah. Baku: Akademiya Nauk Azerbaydjana İnstitut Yazıkoznaniya imeni Nasimi.
• Lock, G. (1996). Functional English Grammar An Introduction for Second Language Teachers. United Kingdom: Cambridge University Press.
• Longacre, R. E. (1976). An Anatomy of Speech Notions. Lisse: The Peter De Ridder Press.
• Özeren, M., Alan, İ. (2018). Kırgız Türkçesinde Mental Fiiller. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 61, 203-224.
• Recebli, E. (2010). Göytürk Dilinde Felin Semantikası. Bakı: Elm ve Tehsil.
• Sarı, B., Güder, N. (1998). Türkmencenin Grameri (II Morfologiya: Şekil Bilgisi). Ankara: Türk Dünyası Gençleri’nin Mahtumkulu Yayın Birliği.
• Seçkin, Kuban (2020). Eski Türkçe Metinlerden Örneklerle Mental Fiil Teorisi. Konya: Palet Yayınları.
• Smith, E. E., Kosslyn, S. M. (2017). Bilişsel Psikoloji Zihin ve Beyin (Çev. ve Ed. Muzaffer Şahin). Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık Eğitim Danışmanlık.
• Solso, R. L., Maclin, M. K., Maclin, O. H. (2019). Bilişsel Psikoloji (Çev. Ayşe Ayçiçeği Dinn). İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Soydan, Serpil (2020). Lisânü’t Tayr’da İdrak Fiilleri. Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 64: 1-20.
• Şahin, S. (2012a). Türkmen Türkçesinde Mental Fiiller (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Gazi Üniversitesi, Ankara.
• Şahin, S. (2012b). Mental Fiil Kavramı ve Türkmen Türkçesinde Mental Fiiller. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 1 (4), 45-62.
• Türk Dil Kurumu (2021). Güncel Türkçe Sözlük. https://sozluk.gov.tr/ (Erişim Tarihi: 28.03.2022)
• Van Valin, R. D. (2004). Semantic Macroroles in Role and Reference Grammar. Semantische Rollen (Ed. Rolf Kailuweit and Martin Hummel). Germany: Gunter Narr Verlag Tübingen, 62-82.
• Viberg, Å. (1994). Differentiation and Polysemy in the Swedish Verbal Lexicon. Euralex. Amsterdam, 204-215.
• Yaylagül, Ö. (2005). Türk Runik Harfli Metinlerde Mental Fiiller. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 2 (1), 17-51.
• Yegin, A. (2019). Mental Fiil Kavramı ve Şeyyâd Hamza’nın Yūsuf u Zelihā Mesnevisinde Mental Fiiller. Bartın Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 4 (1), 51-74.
• Yıldız, H. (2016). Eski Uygurcada Mental Fiiller (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Gazi Üniversitesi, Ankara.