16. VE 17. YÜZYIL OSMANLI DÖNEMİNE AİT BAZI KUMAŞ ÖRNEKLERİNDEKİ TAÇ MOTİFİ

Yıl 2024, Cilt: 9 Sayı: 19, 63 - 84, 31.12.2024

Elif Tuğçe Tecir Sevim Arslan

Öz

Taç, kökeni eskiye dayanan bir sembol olup, birçok uygarlık ve kültürde hükümdarlık, güç ve otoritenin
simgesi olarak kullanılmıştır. Özellikle monarşilerde hükümdar tarafından giyilen ve bazı inanç
sistemlerinde tanrısal varlıklar tarafından giyildiği düşünülen gösterişli başlıktır. Mezopotamya ve
Akdeniz bölgelerinde yaşamış olan (Sümer, Babil, Asur ve Lykia, Pamphylia, Kilikia) en eski ve büyük
medeniyetlerin taş kabartmalarında, kaya resimlerinde ve mezar kazılarında yapılan araştırmalarda
taç sembolü, hükümdarlığın sembolü ve kutsal bir simge olarak karşımıza çıkmaktadır. Orta Asya
Türk kültüründe ise taç benzeri semboller, özellikle Hunlar döneminde beylikleri ve boyları birleştiren
bir liderlik simgesi olarak ortaya çıkmıştır. Bu gelenek, Göktürkler ve erken dönem İslam öncesi
Selçuklulara kadar devam etmiştir. İslamiyet’in kabulünden sonra Selçuklular, bu sembolü toplumsal
ve dini kurallarla birleştirerek sürdürmüşlerdir. Özellikle Göktürkler döneminde mezar buluntularında
rastlanan üçgen dilimli taç, Selçuklu döneminde de varlığını sürdürmüştür. Bazı araştırmacılar
bu taçları ‘Selçuklu tacı’ olarak adlandırmıştır. Taç, Selçuklular döneminde hükümdarlık simgesi
olmasının yanı sıra, uğur getirici ve tılsımlı olduğuna inanılan sfenkslerin başında da kullanılmıştır.
Osmanlı Devleti’nde ise, dini nedenlerle Orta Asya’daki önemini koruyamamış ve zamanla etkisini
yitirmiştir. Ancak taç sembolü, Osmanlı süsleme sanatlarında motif olarak kullanılmıştır. Taç motifi,
Osmanlı-İtalya ticari ilişkileri kapsamında, İtalyan dokumalarından etkileşimle ve ticari bir unsur
olarak, sembolik değerleriyle kumaş motif ve desenlerine çeşitlilik kazandırmıştır. Osmanlı dokuma
kumaşlarında, Batı’daki yorumları Osmanlı sanat anlayışına uyarlanarak kullanılmış, bu da taç motifi
çeşitliliğini ortaya çıkarmıştır. Çalışma kapsamında, Osmanlı dönemine ait kumaşlardan elde edilen
bulgularla, İtalyan kumaşları ile olan etkileşim sonucunda, Osmanlı dokumalarında görülen taç motifi
incelenmiştir. Bu inceleme taç motifinin tarihsel süreçteki gelişimi üzerinden yapılarak, bulgular
sonuç bölümünde değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Taç motifi, Başlık, Osmanlı Kumaş Sanatı, Süsleme, Hükümdarlık Sembolü

THE CROWN MOTIF IN SOME FABRIC SAMPLES FROM THE 16TH AND 17TH CENTURIES OTTOMAN PERIOD

Öz

The crown is an ancient symbol that has been used in many civilizations and cultures as a representation
of sovereignty, power, and authority. It is a majestic headpiece worn by rulers in monarchies and, in
some belief systems, considered to be worn by divine beings. In the stone reliefs, rock carvings, and
tomb excavations of the earliest and greatest civilizations of the Mesopotamian and Mediterranean
regions (such as Sumer, Babylon, Assyria, Lycia, Pamphylia, and Cilicia), the crown symbol appears
as a representation of sovereignty and a sacred emblem. In Central Asian Turkic culture, crown-like
symbols emerged as a sign of leadership, particularly during the Hunnic period, symbolizing the
unification of tribes and principalities. This tradition continued through the Göktürks and the early
pre-Islamic Seljuks. After the acceptance of Islam, the Seljuks combined this symbol with social and
religious norms. The triangular-sectioned crown, found in tomb discoveries from the Göktürk period,
continued to exist during the Seljuk period as well. Some researchers have referred to these crowns
as ‘Seljuk crowns.’ In addition to being a symbol of sovereignty during the Seljuk era, crowns were
also used on the heads of sphinxes, which were believed to bring good fortune and possess talismanic
qualities. In the Ottoman Empire, however, the crown did not maintain its importance due to religious
reasons, and its influence gradually diminished. Nonetheless, the crown symbol continued to be used
as a motif in Ottoman decorative arts. The crown motif diversified fabric patterns and designs with
its symbolic values, influenced by Italian textiles through Ottoman-Italian trade relations, and as a
commercial element. In Ottoman woven fabrics, the crown motif was adapted to Ottoman art by
incorporating Western interpretations, which led to a variety of crown motifs. In this study, the crown
motif found in Ottoman textiles, resulting from interactions with Italian fabrics, is examined based
on findings from fabrics dating back to the Ottoman period. This analysis is conducted by tracing the
historical development of the crown motif, and the findings are evaluated in the conclusion section.

Anahtar Kelimeler

The Crown Motif, Headdress, Ottoman Fabric Art, Ornamentation, Symbol Of Sovereignty

Kaynakça

• Atasoy, N. ve Diğerleri. (2001). İpek Osmanlı Dokuma Sanatı. (1. Baskı). İstanbul: TEB İletişim ve Yayıncılık. Bozkurt, N. (2010). Taç, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi Test Yayını, s.362-363.
• Dalsar, F. (1960). Türk Sanayi ve Ticaret Tarihinde Bursa’da İpekçilik. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayını.
• Esin, E. (2001). Türk Kozmolojisine Giriş. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Gezer, Ü. (2012). 16. Yüzyıl Osmanlı Kumaşlarındaki Motiflerin Sembolik Yönden İncelenmesi ve Günümüze Yansımaları. Yayınlanmamış Sanatta Yeterlik Tezi, MSGSÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Gökçen, R. P. (2007). Osmanlı ve İtalyan Kumaşlarında Ortak Desenler. P Dünya Sanatı Dergisi, 44, 86-91.
• Gürs, N. (1988). Türk Dokumacılık Sanatı Çağlar Boyu Desenler. İstanbul: Redhouse Yayınevi.
• İnalcık, H. (2017). Osmanlı ve Avrupa-Osmanlı Devleti’nin Avrupa Tarihindeki Yeri. (1. Baskı). İstanbul: Kronik Yayınları.
• İnalcık, H. (2021). Rönesans Avrupası-Türkiye’nin Batı Medeniyetleriyle Özdeşleşme Süreci. (14. Baskı). İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• İndirkaş, Z. (1991). Selçuklular ’da Taç Geleneği. Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi. 10, 39-46.
• İndirkaş, Z. (2022). Türkler’de Hükümdar Tacı Geleneği. Ankara: T. C. Kültür Bakanlığı Sanat Eserleri yayını.
• King. M. ve King. D. (1990). European Textiles in the Keir Collection 400 BC to 1800 AD. Boston: Faber and Faber Yayınları.
• Koca, S. K. (2012). Türk Kültüründe Sembollerin Dili. Yayınlanmamış Doktora Tezi. Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ögel, B. (1984). İslamiyet’ten Önce Türk Kültür Tarihi (Orta Asya Kaynak ve Buluntularına Göre). (2. Baskı). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ögel, B. (1971). Türk Kültür Tarihine Giriş. 2. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınlar.
• Öney, G. (1992). Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatları. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Öney, G. (1967). Niğde Hüdavent Hatun Türbesi Figürlü Kabartmaları. Belleten Dergisi, 31 (122) 143-154.
• Salman, F. (1999). Tarihi Türk Kumaş Sanatı. Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Süslü, Ö. (2007). Tasvirlere Göre Anadolu Selçuklu Kıyafetleri. Ankara: Ankara Kültür Merkezi Başkanlığı Yayını.
• Squarcina, C. (2010). Mariano Fortuny: koleksiyoncu ve Doğu Tarzı Kumaş Yaratıcısı. D. Mazlum ve I. Önol, (Ed.), Osmanlı Döneminde Venedik ve İstanbul. (1.Baskı) içinde (279-293). İstanbul: Sakıp Sabancı Üniversitesi Sakıp Sabancı Müzesi Yayınları.
• Taşçı, A. (1988). Selçuklu Mimari Süslemesinde Alçı ve Taş Kabartma İnsan Figürlerinin Köken ve Gelişimi. Vakıflar Dergisi, XXVII, Ankara, 47-64.
• Tecir, E. T. (2024). 15. ve 19. Yüzyıllar Arasında Osmanlı-İtalya Jakarlı Kumaşların Karşılaştırılması. Yayınlanmamış Sanatta Yeterlik Tezi. Marmara Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü.
• Tezcan, H. (2017). Bursa’nın İpeklisi (Tarihi, Ticareti, Pamukluları ve İpeklileriyle Ünlü Bursa). Bursa: Bursa Kültür Yayınları.
• Tez, Z. (2021). Tekstil ve Giyim Kuşam Sanatının Kültürel Tarihi. İstanbul: Doruk Yayınları.