Çağdaş İslam Hukuku Literatüründe Emtia Türevleri Yerine Önerilen Alternatif Yöntemler ve Bunların Tahlili

Yıl 2023, Cilt: 9 Sayı: 2, 259 - 287, 29.09.2023

İbrahim Özpolat

https://doi.org/10.54427/ijisef.1237682

Öz

Bu çalışmada emtia türevlerinden emtia forward, emtia futures ve emtia opsiyon sözleşmeleri yerine çağdaş İslam hukuku literatüründe önerilen alternatif yöntemler ve bunların değerlendirilmesi yapılmıştır. Çağdaş İslam hukukçularının çoğunluğu mezkûr sözleşmelerin caiz olmadığı kanaatindedir. Bu sebeple bu sözleşmeler yerine önerilecek alternatiflerin tespit ve tahlili önemlidir. Çalışma iki ana bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde emtia forward ve emtia futures sözleşmelerin alternatifleri, ikinci bölümde emtia opsiyon sözleşmelerinin alternatifleri incelenmiştir. Emtia forward ve emtia futures sözleşmelerin alternatifi olarak önerilen yöntemlerin bir kısmı klasik bir kısmı çağdaş yöntemlerdir. Klasik yöntemler arasında selem akdi, vadeli satım akdi ve istısna‘ akdi vardır. Çağdaş yöntemler arasında ise paralel selem, paralel istısna‘ ve sukuk bulunmaktadır. Emtia opsiyon sözleşmelerinin alternatifi olarak önerilen yöntemlerin tamamı ise klasik yöntemlerden oluşmaktadır. Bunlar arasında muhayyerlik şartıyla satım akdi, kaparolu satım akdi, selem akdi, vadeli satım akdi ve istısna’ akdi sayılabilir.

Anahtar Kelimeler

İslam hukuku, İslami Finans, Emtia türevleri, Forward, Futures, Opsiyon, Alternatifler

Suggested Alternative Methods Instead of Commodity Derivatives in Contemporary Islamic Law Literature and Analysis Thereof

Öz

In this study, alternative methods suggested instead of commodity forward, commodity futures and commodity option contracts in contemporary Islamic law literature are evaluated The majority of contemporary Islamic jurists are of the opinion that the aforementioned contracts are not permissible. For this reason, it is important to identify and analyze the alternatives to be proposed instead of these contracts. The study consists of two main parts. In the first part, alternatives of commodity forward and commodity futures contracts, in the second part, alternatives of commodity options contracts are examined. Some of the methods proposed as alternatives to commodity forward and commodity futures contracts are classical and some are contemporary methods. Among the classical methods, there are salam contract, forward (credit) sales contract and istisna' contract. Contemporary methods include parallel salam, parallel istisna' and suq̣ūq. All of the methods proposed as an alternative to commodity option contracts consist of classical methods. Among these, sale contract on condition of discretion, down payment contract, sale contract, forward (credit) sale contract and istisna' contract can be counted.

Anahtar Kelimeler

Islamic law, Islamic finance, Commodity Derivatives, Forward, Futures, Option, Alternatives

Kaynakça

• AAOIFI. (2018). Faizsiz Finans Standartları. Faizsiz Finans Kuruluşları Muhasebe ve Denetleme Kurumu. İstanbul: TKBB Yayınları.
• Akkuş, H. T., & Sakarya, Ş. (2018). Türev Ürünlerin İslami Finans Modelleri Açısından Değerlendirilmesi. Adam Akademi Sosyal Bilimler Dergisi. 8/2, Ankara.
• Aktan, H. (2001). “İstisnâ‘” . TDV İslam Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. Cilt: 23, 393-396.
• Ali Haydar Efendi, (2010). Dürerü’l-hükkâm şerhu mecelleti’l-ahkâm. çev. Fehmî el-Hüseynî, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye.
• Âli Süleymân. (2005). Ahkâmü’t-teâmül fi’l-esvâki’l-mâliyye. Riyad: Dâru künûzü İşbîlyâ li’n-neşri ve’t-tevzî‘.
• Alshref, O. H. O. (2018). Libya Altyapısı Finansmanında İslami Sukukların Rolü. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Bakmî, N. (2013). Mehâtiru’s-sukuk ve âliyyâtü’t-tahavvuti minhâ: maa dirâse tatbîkiyye lisukuki şeriketin müteassiratin. Risâle mâcistîr, Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmî, ed-Dirâsâtü’l-ulyâ, Kürsî sâbik li dirâsâti’l-esvâki’l- mâliyye islâmiyye.
• Bashir, M. A M. (2020). İslami Finansta Risk Yönetimi: Emtia Piyasalarındaki Türev Ürünler Üzerine Bir İnceleme. çev. Ali Kürşat Sak-Gencay Karakaya, İstanbul: Albaraka Yayınları.
• Bayındır, S. (2007). Menkul Kıymetleştirme Uygulamaları ve Fıkıhtaki Yeri. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. Mevlana Anısına, Sayı: 16, İstanbul.
• Bayındır, S. (2008). İslam Hukuku Penceresinden Vadeli İşlem Sözleşmeleri. İstanbul: Süleymaniye Vakfı Yayınevi.
• Bayındır, S. (2015). İslami Finans-II (Para ve Sermaye Piyasaları). İstanbul: Süleymaniye Vakfı Yayınları.
• Cebeci, İ. (2019). “Sukuk”. TDV İslam Ansiklopedisi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. Cilt: EK-2, 523-527,
• Ceylan, A., & Korkmaz, T. (2004). Sermaye Piyasası ve Menkur Değer Analizi. Bursa: Ekin Yayınevi, 2. Baskı.
• Cinkû, A. (2004). et-Tekâbüd fi’l-fıkhi’l-islâmî ve eseruhû ale’l-buyûi’l-muâsıra. Amman: Dâru’n-nefâis.
• Coşkun, M. (2001). Risk Yönetim Aracı Olarak Opsiyonlar ve İMKB’de Risk Yönetim Stratejilerinin Uygulanması. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora tezi.
• Cündî, Ş. (1988). Muâmelâtu’l-bûrsa fi’ş-şerîati’l-islâmiyye. Kahire: Dârü’n-nahdati’l- arabiyye.
• Darîr, S. (1993). el-İhtiyârât. Mecelletu mecmail’l-fıkhi’l-islâmî. Sayı: 7. Cidde.
• Darîr, S. (1995). el-Gararu ve eseruhû fi’l-ukûd fi’l-fıkhi’l-islâmî. Cidde: y.y.. Darîr, S. (t.y.). es-Selemu ve tatbîkâtuhu’l-muâsıra. Mecelletü mecma‘i’l-fıkhi’l-islâmî. Cilt 1 (Sayı 9).
• Doğan, B. (2008). Genel Olarak Türev Araç Sözleşmeleri ve Vadeli İşlem Sözleşmesine Hukuki Bir Bakış. Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Durmuş, A. (2010). Modern Bir Finansal Aracı Olarak Sukuk ve Fıkhî Açıdan Tahlili. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi. Sayı: 12, İstanbul, 141-156.
• Durmuş, A. (2011). İslam Hukuku Açısından Günümüz Kredi ve Finansman Yöntemleri. İslam Hukuku Açısından Tarihten Günümüze Kredi ve Finans Yöntemleri: Tartışmalı İlmi İhtisas Toplantısı. İstanbul.
• Durmuş, A. (2014). Fıkhî Açıdan Günümüz Para Mübadelesi İşlemleri. İstanbul: İsam Yayınları.
• Durmuş, Ö. (2016). Türev Ürün Kullanımını Belirleyen Faktörler: Borsa İstanbul Üzerine Bir Uygulama. Denizli: Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Durmuş, S. (2018). Borsa Opsiyon Sözleşmeleri. İstanbul: Bahçeşehir Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Ebû Gudde, A. (1993). el-İhtiyârât fi’l-esvâki’l-mâliyye. Mecelletu mecmail’l-fıkhi’l- islâmî. Sayı: 7. Cidde.
• Ebû Süleymân. (1993). “el-İhtiyârât”. Mecelletü mecma‘i’l-fıkhi’l-islâmî. Sayı: 7. Cidde.
• Elçiçek, Y. K. (2020). Vadeli İşlem Sözleşmelerini Getiri, İşlem Hacmi ve Volatilite Bazında Etkileyen Faktörlerin Belirlenmesi ve Etkilerinin Analizi Üzerine Ampirik Uygulamalar. Manisa: Manisa Celal Bayar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Gözgör, G. (2008). Finansal Türev Piyasaları: Forward, Futures, Opsiyon ve Döviz Üzerine Bir Uygulama. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Hattâb, K. (2005). Nahve sûk mâliyye islâmiyye. el-Mü’temeru’l-âlemiyyu es-sâlis li’l-iktisâdi’l-islâmî. Mekke: Câmiatu Ümmü’l-kur’a.
• İbn Âbidîn, M. B. Ö. (2011). Reddü’l-muhtâr ale’d-Dürri’l-muhtâr. thk. Abdülmecîd Ta‘me Halebî, Beyrut: Dârü’l- ma‘rife.
• İbn Rüşd, E. M. B. A. (2002). el-Mukaddimâtü’l-mümehhidât. thk. Zekeriyya Umeyrât, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye.
• İbnü’l-Hümâm, K. (2009). Şerhu fethi’l-kadîr ale’l-Hidâye şerhi Bidâyeti’l-mübtedî. thk. Abdürrezzâk Gâlib el-Mehdî, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye.
• İkiz, A. S. (1995). Vadeli İşlem Borsaları ve İzmir’de Pamuk Kontrat Borsasının Kurulabilirliği. Yüksek Lisans Tezi, İzmir.
• İslambûlî, A. (2008). el-Ukûdu’l-müstakbeliyye ve’ş-şerîatu’l-islâmiyye.
• Hivâru’l- erbia (1427-1428/2006-2007). haz. Hâlid Sa‘d Muhammed el-Harbî ve Ubeydullah Muhammed Hamza Abdülğanî, Merkezü’n-neşri’l-ilmî, Câmiatü’l- melik Abdülazîz, Cidde.
• Kahaf, M. (1993). Ta‘kîb. Mecelletu mecmail’l-fıkhi’l-islâmî. Cilt: 1 (Sayı: 7). Cidde.
• Kahaf, M. (2011). Esâsiyyâtü’t-temvîli’l-islâmî. Malezya: el-Akademiyyetü’l-âlemiyye li’l-buhûs eş-şer‘iyye (İsrâ).
• Kahya, H. K. (2012). İslam Borçlar Hukukunda Selem Akdi. Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
• Kallek, C. (2001). “Kaparo”. TDV İslam Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. Cilt: 24, 339-340.
• Kamali, M. H. (2020). İslam Ticaret Hukuku: Vadeli İşlem Sözleşmeleri ve Opsiyonların Analizi. çev. Nazan Lila, İstanbul: Albaraka Yayınları.
• Karadâğî, M. A. (1993). el-Esvâku’l-mâliyye. Mecelletu mecmail’l-fıkhi’l-islâmî. Sayı: 7. Cidde.
• Karadâğî, M. A. (2006). Buhûs fî fıkhi’l-muâmelâti’l-mâliyeti’l-muâsira. Beyrut: Dârü’l- beşâiri’l-islâmî.
• Kâsânî, A. (2010). Bedâiu‘s-sanâi‘ fî tertîbi’ş-şerâi‘. thk. Ali Muhammed Muavvad, Adil Ahmed Abdülmevcûd, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye.
• Kassâr, A. H. (2003). el-İhtiyârât fî esvâki’l-evrâki’l-mâliyye. Mecelletü’ş-şerîati ve’d-dirâsâti’l-islâmiyyeti. Sayı: 53.
• Ketâf, Ş. (2013-2014). Devru’l-edavâti’l-mâliyyeti’l-islâmiyye. Cezayir: Setîf Üniversitesi, Doktora Tezi.
• Koy, A. (2018). Türev Piyasalar. İstanbul: Seçkin Yayıncılık. Kundûz, A. A. (2019). Ukûdu’t-temvîli’l-islâmî. Sundûku’n-nakdi’l-arabî, Ma‘hedi’t- tedrîb, Ebû Zaby.
• Kundûz, A. A. (2020). Tahlîlu’l-mehâtır fî edavâti’t-temvîli’l-islâmî. Sundûku’n-nakdi’l- arabî, Dirâsâtu ma‘hedi’t-tedrîb, Ebû Zaby, Sayı 4.
• Kurar, İ. (2010). Türkiye Vadeli İşlem Opsiyon Borsası ve Türev Araçları Risk Yönetimi: Vadeli İşlem Piyasası Risk Yönetimi Uygulaması. Kütahya: Dumlupınar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Lâhim, U. (2012). Bey’u’d-deyn ve tatbîkâtuhu’l-muâsıra fi’l-fıkhi’l-islâmî. Riyad: Dâru’l- meymân li’n-neşri ve’t-tevzi‘.
• Mecmau’l-fıkhi’l-islâmî ed-Duelî. (t.y.). Karârât ve tavsiyât. Karar no: 63 1/7, y.y..
• Mecmau’l-fıkhi’l-islâmî ed-Duelî. (t.y.). Karârât ve tavsiyât. Karar no: 66 (3/7).
• Mevsılî, E. M. (t.y.). el-İhtiyâr li ta‘lîli’l-Muhtâr. Beyrut: Dâru’l- Erkam b. Ebi’l- Erkam.
• Mısrî, R. Y. (1991). el-Câmi‘ fî usûli’r-ribâ. Dımeşk-Beyrut: Dâru’l-kalem-ed-Daru’ş- şâmiyye.
• Muslih, H. A. H. (2007). Mukârane beyne’s-selemi ve’r-ribâ fi’l-fıkhi’l-islâmî. Risâle mâcistîr, Câmiatu en-Necâh el-Vataniyye, Külliyetü’d-dirâsâti’l-ulyâ, Filistin, Nablus.
• Onur, M. (2018). İslami Finans Yöntemi Olarak Sukuk. I. Uluslararası İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Kongresi. Karabük Üniversitesi ve Bandırma Onyedi Eylül Üniversitesi, 23-25 Kasım.
• Osmânî, T. (1993). Ukûdu’l-müstakbeliyyât fi’s-silai. Mecelletu mecmail’l-fıkhi’l- islâmî. Cilt 1 (Sayı: 7). Cidde.
• Öcal, N. (1997). Türkiye’de Menkul Kıymetleştirme Uygulaması, Etkileri, Sorunlar ve Çözüm Önerileri. Sermaye Piyasası Kurulu, Ankara: Tisamat Basım.
• Özcan, A. (1989). el-Ecel fî akdi’l-bey‘. Doktora tezi, Câmiatü Ümmü’l-kurâ, Mekke.
• Özdemir, L. (2011). Vadeli İşlem Piyasası ile Spot Piyasa Oynaklığı Arasındaki ilişki, Doktora tezi, Afyon.
• Özen, E. B. (2019). Şart muhayyerliğinde Malın Mülkiyeti Meselesi. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Özşahin, K. (1999). Vadeli İşlem Sözleşmesinin Hukuki Niteliği. Yeterlilik Etüdü, Ankara.
• Parasız, İ. (2003). Türkiye’de Para ve Sermaye Piyasası Araçları, Para ve Banka Dergisi. Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir.
• Sââtî, A. A. (1999). Nahve müştekkât mâliyye islâmiyye. Mecelletü Câmiati’l-Melik Abdülazîz: el-İktisâdü’l-islâmî. Cidde, Sayı: 11, 59-97.
• Sââtî, A. A. (2009). Mustakbeliyyât muktaraha Mutevâfika maa’ş-şerîa. el-Ezimmetu’l- mâliyyetu’l-ameliyye: Esbâb ve Hulûl min manzûrin islâmî, haz. Heyet, Merkezü’n-neşri’l-ilmî, Câmiatü’l-Melik Abbülazîz, Cidde.
• Sâlûs, A. (2008). Fıkhu’l-bey‘ ve’l-istîsâk ve’t-tatbîk el-muâsır. Doha-Bilbeys: Dâru’s- sekâfe-Mektebetu dâri’l-Kur’ân.
• Sâlûs, A. (t.y.). Mehâtırı’-temvîli’l-islâmî. el-Mu’temeru’l-âlemi’y-yu’s-sâlis li’l-iktisâdi’l- islâmî, Câmiatu Ümmü’l-kurâ.
• Sancak, E. (2012). Türev Finansal Araçlar Sözlüğü. Ankara: Gazi Kitabevi. Sehlî, M. B. M. (t.y.). el-İstisnâ’u’l-muvâzî, Mecelletü’l-câmiati’l-islâmiyye. Sayı 183.
• Sellâmî, M. M. (1993). el-İhtiyârât. Mecelletu mecmail’l-fıkhi’l-islâmî sayı: 7. Cidde. Serahsî, Ş. (t.y.). el-Mebsût. Beyrut: Dârü’l-ma‘rife.
• Siba‘, A. (2018). el-Ukûdu’l-müstakbeliyye fî sûki’l-mâl ve ahkâmuhâ el-fıkhî, Risâle mâcistîr, Câmiatü’ş-şehîd Hamma Lahder-el-Vâdî, Ma‘hedu’l-ulûmi’l-islâmiyye, Kısmu’ş-şerîa, Cezayir.
• Süleymân, Y. (1982). Re’yü’t-teşrîi’l-islâmî fî mesâili’l-bûrsa. el-Mevsûatü’l-ilmiyye ve’l-ameliyye li’l-bünûk el-islâmiyye. Matbûâtü’l-ittihâdi’l-devlî li’l-bünûki’l- islâmiyye, c. 5, Kahire.
• Süveylim, S. B. İ. (2011). Usûlü’t-temvîli’l-islâmî. Cidde: Merkezü ebhâsi’l-iktisâdi’l-islâmî, Câmiatü’l-Melik Abdülazîz.
• Şâfiî, M. B. İ. (2001). el-Ümm. El-Mansûra: Dâru’l-vefâ, thk. Rıf‘at Fevzî Abdülmuttalib, I-XI.
• Şensoy, N. (2012). İslâmî Kurallara Uygun Finansal Sistem Bağlamında Bir Finansal Araç Olarak Sukuk Uygulamaları. Fıkhî Açıdan Finans ve Altın İşlemleri: Tebliğ ve Müzakereler, Tartışmalı İlmî Toplantı. Konevî Kültür Merkezi, Konya.
• Şeyh, Ü. A. (2021, Haziran). Akdu›s-selem el-muvâzî ve devruhû fi›n-neşât eliktisâdî. Mecelletü’l-câmiati’l-kâsimiyye li’l-ulûmi’ş-şer‘iyye ve’d-dirâsâti’l-islâmiyye. Cilt 1 (Sayı, 1), 235-277.
• Tanyel, E. (2016). Türev Ürünler, Türkiye’de ve Dünya’da Türev Piyasaların Gelişimi ve Kalkınma ve Yatırım Bankalarında Kullanımı. Ankara: İller Bankası Anonim Şirketi, Uzmanlık Tezi.
• Yanbolu, D. (2011). Piyasalarda Türev Ürünler Vergilendirilmesi ve Muhasebeleştirilmesi. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Yılmaz, A. (2016). Vadeli İşlemler ve Opsiyon Borsası’nın Durumu, Türkiye’deki Gelişimi ve Geriye Dönük Opsiyonlar Üzerine Bir Uygulama. İstanbul: Aydın Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Zuhaylî, V. (1993). Ukûdu’l-ihtiyârât. Mecelletu mecmail’l-fıkhi’l-islâmî sayı: 7. Cidde.
• Zuhaylî, V. (2013). Mevsûatu el-fıkhi’l-islâmiyyi ve edilletihî. Dımaşk: Dârü’l-fikr.