Zekât Verenlerin Vergi Algısı: Manisa İli Özelinde Nitel Bir Araştırma

Yıl 2025, Cilt: 11 Sayı: 2, 197 - 228, 30.09.2025

Şükrü Çağrı Çelik , Kemal Çelebi

https://doi.org/10.54427/ijisef.1612133

Öz

Zekât Kur’an-ı Kerim’de birçok ayette zikredilen ve birçok peygamber tarafından önemi vurgulanan bir ibadettir. Aynı zamanda İslam’ın öngördüğü ekonomik yapının en önemli yapıtaşlarındandır. Tarihsel süreçte devletler tarafından toplanması ve dağıtılması sebebiyle zekât, teorik olarak vergiye benzese de; aslında bir ibadet olması, yalnızca Müslümanların ödediği bir mali yükümlülük olması ve sarf yerlerinin Kur’an-ı Kerim’de belirtilen sekiz sınıfla sınırlandırılması gibi sebeplerden dolayı da vergiden ayrışmaktadır. Bu çalışmada Türk toplumu nezdinde devletlere verilen vergilerin zekât yerine sayılıp sayılamayacağı, ya da vergi ve zekât arasında bir ödünleşim olup olmadığı sorularına yanıt aramıştır. Türkiye’deki genel algının ve Manisa ili özelinde görüşme yapılan katılımcıların görüşlerinin ortaya konulması amaçlamıştır. Bu nedenle çeşitli içeriklerden (basın kuruluşları, dergiler, sosyal medya platformları, kamu kurumları) bulgular derlenmiştir. Yine bu amaçla Manisa’da faaliyet gösteren iş insanlarının “kartopu yöntemiyle” belirlenerek çeşitli deneyimlerinin ortaya çıkarılması amaçlanmıştır. Temel nitel veri analizi yöntemi kullanılarak ile 11 katılımcıyla yapılan mülakatlardan veriler toplanarak Taguette programı yardımıyla analiz edilmiştir.
Çalışmanın bulgularına göre, nispeten az sayıda da olsa “zekâtı ve vergiyi aynı gören” kişilerin toplumda yer aldığı ve ödedikleri zekatların vergiden düşülmesi gerektiğini düşünen insanların toplumda yer aldığı anlaşılmaktadır. Yine Manisa ili özelinde yapılan mülakatlar neticesinde vergi mükelleflerinin zekât pratiklerinin vergi uyumuna olumsuz bir etkisi olmadığı görülmüştür. Katılımcılar genel olarak vergi ve zekâtı birbirinden ayırmakta, vergileri kamusal malların üretimi noktasında devletin hakkı, zekâtı ise fakirin hakkı görmektedir. Katılımcılar zekâtlarını devlete ya da Sivil Toplum Kuruluşlarına vermek yerine kendileri dağıtmak istemektedir.

Anahtar Kelimeler

Maliye Teorisi , İslam İktisadı , Vergi Politikası , Zekât

Etik Beyan

Bu çalışma 38. Maliye Sempozyumunda aynı isimle sunulan bildirinin gözden geçirilmiş ve genişletilmiş halidir.

Tax Perception of Zakat Payers: A Qualitative Research in Manisa

Öz

Zakat is a form of worship that is mentioned in many verses of the Quran and its importance is emphasized by many prophets. Zakat is also one of most important pillars of Islamic economic system. Although Zakat resembles a tax because historically collected and distrubuted by the state. On the other hand zakat is accepted a worship as it paid only by Muslims and has eight areas of expenditure which are specifically mentioned in the Quran. Therefore it differs from tax. This study seeks to answer the question of whether taxes paid to governments can be considered as a substitute for zakat, or whether there is a trade-off between taxes and zakat. The aim of this study, is to understand whether there is a relationship between perception of tax and zakat in Turkish society. For this reason, findings were collected from various sources (media, social media, academic papers and academic reports and statistics). Therefore, this study searches findings from media, social media, academic papers and some official statistics. In addition, some interviews will also be conducted. Qualitative resarch method is used in this study. In order to find out how people's religious beliefs or views on zakat shape their behavior in taxation, various interviews are conducted with taxpayers who pay zakat. This paper also aimed to reveal various experiences of business people operating in Manisa by selecting them with the “snowball sampling method”.
According to the findings of the study, a small number of people think that the zakat they pay should be deducted from their taxes or do research to clarify their confusion on this issue. As a result of the interviews, we found out that taxpayers’ zakat pratices do not have a negative effect on tax compliance. Participiants generally distinguish between tax and zakat. Additionally, taxpayers prefer to distribute their own zakat, and they do not tend to give their zakat to state or NGOs.

Anahtar Kelimeler

Public Finance , Islamic Economics , Tax Policy , Zakat

Kaynakça

• Aghnides, N. P. (1916). Mohammedan theories of finance: with an introduction to Mohammedan law and a bibliography. Columbia University Faculty of Political Science Yayımlanmamış Doktora Tezi, New York.
• Aksu, A. (2017). Abbâsîler döneminde zekât uygulamaları. İçinde Tarihte ve günümüzde zekât uygulamaları (ss. 179-200). İstanbul: İSAV, Ensar Neşriyat.
• Al Qaradawi, Y. (2000). Fiqh al-zakah: a comperative study of zakah, regulations and philosophy in the light of Quran and Sunnah (Volume II), Cidde: King Abdulaziz University.
• Apak, A. (2017). Emeviler ve Abbâsîler dönemlerinde zekât uygulamaları. İçinde Tarihte ve günümüzde zekât uygulamaları (ss. 303-322). İstanbul: İSAV, Ensar Neşriyat.
• Aydın, M., & Odabaş, H. (2018). Zekâtın devlet eliyle yönetilmesi ve Malezya zekât sistemi örneği. Dini Araştırmalar, 21(54), 145-173.
• Aydınbaş, Y. E. (2024). Ekonomik, sosyal ve hukuki boyutlarıyla Türkiye’de zekât analizi (Yayımlanmamış doktora tezi). İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, İstanbul.
• Baloğlu, B., & Baloğlu, F. (2010). Toplumsal yapı ve verginin sosyal bileşenleri: Tercihli vergi. İstanbul: İstanbul Ticaret Odası Yayınları.
• Baloğlu, B., Baloğlu, F., Yılmaz, B. E., & Şeker, M. (2010). Sosyolojik açıdan Türkiye’de halkın vergiye bakışı. İstanbul Ticaret Odası Yayınları, Yayın No: 2010-61, İstanbul.
• Baltacı, A. (2019). Nitel araştırma süreci: Nitel bir araştırma nasıl yapılır? Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 5(2), 368-388.
• Bayraktar, Ö., & Şencal, H. (2022). Evaluation of zakat as a public finance instrument: Examples of Malaysia and Indonesia. International Journal of Public Finance, 7(2), 429-446.
• Bilen, M., & Terzi, G. (2019). Türkiye’de yoksulluk sorunu ile mücadelede zekât kurumunun rolü ve gerekliliği hakkında camii cemaatı üzerine bir araştırma. İslam Ekonomisi ve Finansı Dergisi, 5(2), 133-167.
• Bilgin, C., & Bilgin, H. K. (2014). Türkiye ve Avrupa Birliği’nde vergi ahlakının belirleyicileri. Sakarya İktisat Dergisi, 3(3), 113-144.
• Creswell, J. W. (2021). Nitel araştırma yöntemleri: Beş yaklaşıma göre nitel araştırma ve araştırma deseni (6. Baskı, Çev. M. Bütü & S. B. Demir). Ankara: Siyasal Kitabevi.
• Creswell, J. W., & Creswell, J. D. (2021). Araştırma tasarımı: Nitel, nicel ve karma yöntem yaklaşımları (Çev. E. Karadağ). Ankara: Nobel Akademik Yayınevi.
• Çarkoğlu, A., & Aytaç, S. E. (2022). Türkiye’de bireysel barışçılık ve hayırseverlik 2021. TÜSEV Yayınları, No. 91.
• Çelebi, A. K. (2012). Mali olaylara sosyoloji yaklaşmanın önemi. İçinde Mali sosyoloji üzerine denemeler (ss. 1-14). Ankara: Maliye Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı.
• Çelebi, A. K. (2015). Liberal ekonomik düşüncede kamu kesiminin büyüklüğü sorunu (4. Baskı). Manisa: Emek Matbaası.
• Çelik, Ş. Ç. (2024). Türkiye Cumhuriyeti’nde devletin yoksullukla mücadelesi: Maliye politikaları, sosyal yardım ve sosyal yardımlaşma. İçinde A. K. Çelebi, B. Kovancılar ve M. Mıynat (Ed.), Cumhuriyet dönemi devlet maliyesi (ss. 321-365).
• Din İşleri Yüksek Kurulu. (t.y.). Zekât ve sadaka. Erişim: 14.10.2024, https://kurul.diyanet.gov.tr
• Diyanet İşleri Başkanlığı. (2014). Türkiye’de dini hayat araştırması. Ankara.
• Doğan, B. S., & Seçilmiş, İ. E. (2020). The evolution of tax morale in Turkey. Journal of Economy Culture and Society, 62, 145-166. https://doi.org/10.26650/JECS2020-0022
• Duman, S. (2018). Hz. Peygamber (s.a.v.) ve Hulefâ-i Râşidîn dönemlerinde zekât. Uluslararası İslam Ekonomisi ve Finansı Araştırmaları Dergisi, 4(1), 56-79.
• Düzenli, P. (2017). Vergi, zekât yerine geçer mi? İçinde Tarihte ve günümüzde zekât uygulamaları (ss. 635-642). İstanbul: İSAV, Ensar Neşriyat.
• Erkal, M. (2008). Zekât bilgi ve uygulama (2. Baskı). İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları.
• Erkal, M. (2009). İslam'ın ilk dönemlerinde vergi hukuku. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (ISAM).
• Eskicioğlu, O. (1989). Modern vergi anlayışı ve zekât. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 5, 225-250.
• Eskicioğlu, O. (1997). İslam toplumunda vergi ve bazı problemlerin çözümü. İçinde M. Bayyiğit (Ed.), I. Uluslararası İslam Ticaret Hukukunun Günümüzdeki Meseleleri Kongresi. Konya: Kombad Yayınları.
• Genç, M. (2017). İktisadî açıdan Osmanlı’da zekât uygulamaları. İçinde Tarihte ve günümüzde zekât uygulamaları (ss. 255-262). İstanbul: İSAV, Ensar Neşriyat.
• Gümüş, N. (2019). Yoksulluğun azaltılmasında bir çözüm önerisi: Zekât fonu örneği (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Güngör Göksu, G., & Saruç, N. T. (2012). Türkiye’de vergiye uyum: Mülakat çalışması. Mevzuat Dergisi, 15(176), 1-11.
• Gürbüz, S., & Şahin, F. (2016). Sosyal bilimlerde araştırma yöntemleri: Felsefe-yöntem-analiz (3. baskı). Ankara: Seçkin Kitabevi.
• Gürkan, C., & Karahanoğulları, Y. (2013). Vergi devletine kuramsal yaklaşımlar. Maliye Dergisi, 165, 1-26.
• International Shari’ah Research Academy for Islamic Finance (ISRA). (2018). Islamic economics: Principles and analysis (Ed. M. Abojeib, M. A. M. Haneef, & M. O. Mohammed). Kuala Lumpur, Malaysia.
• İkinci İslam Ticaret Hukuku Kongresi. (2015). Zekât oturumu sonuç bildirileri. 10.11.2015, http://www.islamticarethukuku.org/zekat-oturumu-sonuc-bildirileri-74h.htm.
• İnsan Hak ve Hürriyetleri İnsani Yardım Vakfı (İHH). https://www.ihh.org.tr. İslamcı Dergiler Projesi (IDP). https://idp.org.tr/.
• Johnson, B., & Christensen, L. (2014). Eğitim araştırmaları: Nicel, nitel ve karma yöntemler (Çev. Ed.: S. B. Demir). Ankara: Eğiten Kitap.
• Kahf, Monzer (2007). Zakah, https://monzer.kahf.com/papers/english/Zakah.pdf Erişim 1.3.2025.
• Karaman, H. (2003). İslam ışığında günümüz meseleleri (3 cilt bir arada). İstanbul: İz Yayıncılık.
• Karataş, Z. (2015). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri. Manevi Temelli Sosyal Hizmet Araştırmaları Dergisi, 1(1), 62-80.
• Kaya, S. (2017a). Osmanlı döneminde zekât. İçinde Tarihte ve günümüzde zekât uygulamaları (ss. 323-342). İstanbul: İSAV, Ensar Neşriyat.
• Kaya, S. (2017b). Fıkhî açıdan Osmanlı’da zekât uygulamaları. İçinde Tarihte ve günümüzde zekât uygulamaları (ss. 221-254). İstanbul: İSAV, Ensar Neşriyat.
• Kenanoğlu, M. M. (2013). Vergi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 43, 52-58.
• Khan, M. A. (2017). Hz. Peygamber’in (sav) iktisadi öğretileri (Çev. E. B. Demirtaş). İstanbul: İgiad Yayınları.
• Maçin, H. (2014). Zekât nisaplarının vergi matrahları açısından değerlendirilmesi. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1(1), 17-44.
• Nişancı, Z. (2023). Sayılarla Türkiye’de inanç ve dindarlık. İstanbul: International Institute of Islamic Thought & Mahya Yayıncılık.
• Powell, R. (2009), Zakat: drawing insights for legal theory and economic policy from Islamic Jurisprudence. University of Pittsburgh Tax Review, 7(43), Seattle University School of Law Research Paper No. 10-17
• Sadr, S.K. (2020). İslam’ın erken döneminde iktisadi sistem kurumlar ve politikalar (Çev. Hakan Şahin), İstanbul: Albaraka Yayınları.
• Samed, A., & Glenn, L. M. (2013). Zekâtın gelişimi ve monoteist dinlerde zekâtın kapsamı. (Çev. F. Özdemir). Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 3, 251-272.
• Schumpeter, J. A. (1991). The crisis of the tax state. İçinde The economics and sociology of capitalism (Ed. R. Swedberg) (ss. 99-140). Princeton University Press.
• Selçuk, M., & Görmüş, Ş. (2019). Zekâtın kurumsallaşması: Dünya uygulamaları ve Türkiye için model önerisi. İstanbul: İktisat Yayınları.
• Sünbüllük, E. S. (1948). Cahiller dillerini tutmalıdır. Hakka Doğru, 1(60), 22 Nisan 1948.
• Sünbüllük, E. S. (1949). Arazi ve hayvan vergileri adıyla hükümete verilenler zekâta mahsub edilir. Hakka Doğru, 5(127), 4 Ağustos 1949.
• Tabakoğlu, A. (2011). Tekâlif. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 40, 336-337.
• Terzi, G., & Bilen, M. (2020). Türkiye’de zekâtın kurumsallaşması ve Diyanet personelinin bakış açısı hakkında bir araştırma (Kocaeli örneği). Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 22(41), 81-114.
• Tuğ, S. (1961). İslam vergi hukukunun ortaya çıkışı. Maliye Araştırma Merkezi Konferansları, 0(7), 179-195.
• Tuğ, S. (1984). İslam vergi hukukunun ortaya çıkışı. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları.
• Turan, M. (2018). Zekât politikası. İstanbul: Mevsimler Kitabevi. Türkiye Diyanet Vakfı. https://bagis.tdv.org.
• Uzun, H. (2007). Türk Hava Kurumu gelir kaynakları: ‘‘fitre, zekât ve kurban derileri’’ üzerine. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 6(15), 161-176.
• Yılmaz, B. E. (2024). “Bağış”layın vergi ödenmiyor. T24. Erişim: 2.10.2024, https://t24.com.tr/yazarlar/binhan-elif-yilmaz/bagis-layin-vergi-odenmiyor,45833.
• Yılmaz, İ. (2020). Negatif gelir vergisi özelinde zekât-vergi ilişkisi. İstanbul: Beyan Yayınları.
• YouTube. https://youtube.com.
• Yurtseven, A. (2019). İslam’ın ilk döneminde vergi uygulamalarının topluma yansıması. Trakya Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi E-Dergi, 8(1), 65-96.
• Zourob, Tamer (2024). Kur’an-ı Kerim’de Zekâtın Etimolojik, Fıkhi ve Sosyolojik Yapısı. Bitlis İslamiyat Dergisi, 6(1), 50-66.