Animal Names in the Vocabulary of Central Asian Turkic Post-Old Uighur Era

Yıl 2020, , 177 - 210, 31.12.2020

Ceyda Özcan Devrez

https://doi.org/10.46614/ijous.832124

Öz

In this study, the vocabulary of Turkish animal names attested in Islamic period Turkish texts, after the Old Turkish inscriptions and Old Uyghur texts, is examined. Arabic and Persian words are excluded from this vocabulary study. The vocabulary study was completed by scanning a large volume of works written in 11-17th century Central Asia Turkish. The texts have been analysed and scanned periodically within the given centuries, and a detailed work was produced consequently. The study is handled within the framework of the Karahanli Turkish (11th-13th centuries), the Harezm Turkish (14th century), the Chagatai Turkic (15th-17th centuries) and the Kipchak Turkic (13th-17th centuries) in chronological order. The words examined here have been given with the changes they have undergone over time since they have first attested, and have also been, when available, exemplified with sample sentences.

Anahtar Kelimeler

Central Asian Turkic, old Turkic, vocabulary, animal names

Eski Uygurca Sonrası Orta Asya Türkçesinin Söz Varlığı İçerisinde Hayvan Adları

Öz

Bu çalışmada, Eski Türk yazıtları ve Eski Uygurca metinler sonrasında İslamî dönem Türkçe metinlerde görülen Türkçe hayvan adlarının söz varlığı ortaya konulmuştur. Arapça, Farsça kökenli kelimeler bu söz varlığı çalışması dışında tutulmaktadır. Mümkün olduğunca ulaşabildiğimiz 11- 17. yüzyıl Orta Asya Türkçesine ait eserler taranarak söz varlığı çalışması tamamlanmaya çalışılmıştır. Bahsi geçen yüzyılları kapsayan süreç içerisinde söz konusu edilecek olan kelimeler için metinlere dönem dönem bakılmış, her döneme ait eserler taranmış ve sonrasında ayrıntılı bir incelemeye yer verilmiştir. Çalışma, sırasıyla Karahanlı Türkçesi (11-13. yüzyıllar); Harezm Türkçesi (14. yüzyıl); Çağatay Türkçesi (15-17. yüzyıllar) ve Kıpçakça (13-17. yüzyıllar) çerçevesi içerisinde ele alınmaktadır. Değerlendirilen kelimeler, ilk şeklinden itibaren diğer dönemlerde geçirmiş olduğu değişimlerle birlikte verilmiş olup varsa örneklerle desteklenmiştir.

Anahtar Kelimeler

eski türkçe, orta asya türkçesi, söz varlığı, hayvan adları

Kaynakça

• Abik, Ayşehan Deniz, 1993: Ali Şîr Nevâyî’nin Risâleleri Târîh-i Enbiyâ ve Hükemâ, Târîh-i Mülûk-i Acem, Münşeât: Metin-Gramatikal-İndeks-Sözlük. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih- Coğrafya Fakültesi Yayımlamamış Doktora Tezi.
• Ağar, Mehmet Emin, 1986: Baytaratü’l-Vāzıh (İnceleme-Metin-İndeks), Yüksek Lisans Tezi. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Arat, Reşit Rahmeti, 1943-1946: Gazi Zahirüddin Muhammed Babur Vekayi. Babur’un Haturatı, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• _______, 1947: Kutadgu Bilig I. Metin, Ankara: TDK Yayınları.
• _______, 1959: Kutadgu Bilig II. Çeviri, Ankara: TTK Yayınları.
• _______, 1979: Kutadgu Bilig III. İndeks, yayına haz. Kemal Eraslan, Osman Fikri Sertkaya, Nuri Yüce. İstanbul: TKAE.
• Ata, Aysu, 1997: Nāṣirüd’dīn Bin Burhānü’d-Dīn Rabġūzī. Ḳıṣaṣü’l-Enbiyā (Peygamberler Kıssaları) I Giriş- Metin- Tıpkıbasım, Ankara: TDK Yayınları.
• _______, 1997: Nāṣirüd’dīn Bin Burhānü’d-Dīn Rabġūzī. Ḳıṣaṣü’l-Enbiyā (Peygamberler Kıssaları) II Dizin, Ankara: TDK Yayınları.
• _______, 1998: Nehcü’l-Ferādis. Uştmaḫlarnıng Açuḳ Yolı- Cennetlerin Açık Yolu. III Dizin- Sözlük, Ankara: TDK Yayınları.
• _______, 2004: Türkçe İlk Kur’an Tercümesi (Rynalds Nüshası). Karahanlı Türkçesi (Giriş- Metin- Notlar- Dizin), Ankara: TDK Yayınları.
• _______, 2019. Rabguzi Ḳıṣaṣü’l-Enbiyā (Peygamber Kıssaları) Giriş- Metin- Dizin. Ankara: TDK Yayınları.
• Aydemir, Hakan, 2018: ““Çocuk” Sözcüğünün Etimolojisi Üzerine”. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmalar Dergisi, C. 13. 1-18.
• Aydın, Erhan, 2016: “Eski Türk Yazıtlarında Bitkiler ve Hayvanlar”. Türk Kültürü Araştırmaları Dergisi, C. IX. Ankara: 1-51.
• Ayverdi, İlhan, 2006: Kubbealtı Lugatı: Asırlar Boyu Tarihî Seyri İçinde Misalli Büyük Türkçe Sözlük, İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı.
• Battal, Aptullah, 1997: İbn-i Mühennā Lūgati. Ankara: TDK Yayınları.
• Biray, Nergis, 1988: Cemilî Divânı, Metin-Gramer-Notları-Sözlük. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Borovkov, A. K., 2002: Orta Asya’da Bulunmuş Kur’an Tefsirinin Söz Varlığı (XII.- XIII. Yüzyıllar), çev. Halil İbrahim Usta, Ebülfez Amanoğlu. Ankara: TDK Yayınları.
• Caferoğlu, Ahmet, 1931: Abû Hayyân Kitâb al-İdrâk li-lisân al-Atrâk. İstanbul: Türkiyat Enstitüsü Yayınları.
• Canpolat, Mustafa, 1955: ‘Alī Şīr Nevāyī, Lisānü’ṭ-ṭayr. Ankara: AKDTYK, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Clauson, Sir Gerard, 1972: An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. London: Oxford University Press.
• Çelik, Ülkü, 1996: ‘Alī Şīr Nevāyī. Leylī vü Mecnūn. Ankara: TDK Yayınları.
• Dankoff, Robert (with James Kelly), 1982-1985: Maḥmūd al-Kāsgarī, Compendium of the Turkic Dialects (Dīwān Lugāt at-Turk) I-III. Cambridge: Harvard University Press.
• Eckmann, Janos, 1971: The Dīvān of Gadā’ī. editor: John R. Krueger. Bloomington: Indiana University Publications Uralic and Altaic Series.
• ________, 2004: Nehcü’l-Ferādis. Uştmaḫlarnıng Açuḳ Yolı (Cennetlerin Açık Yolu). yay. Semih Tezcan, Hamza Zülfikar. Ankara: TDK Yayınları.
• Eraslan, Kemal, 1996: ‘Alī Şīr Nevāyī, Nesāyimü’l-maḥabbe min şemāyimi’l-fütüvve. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ________, 1999: Mevlânâ Sekkâkî Dîvânı. Ankara: AKDTYK, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdal, Marcel, 1991: Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon I- II. Wiesbaden: Otto Harrassowitz Verlag.
• _______, 2004: A Grammar of Old Turkic. Leiden: Brill.
• Eren, Hasan, 1999: Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Bizim Büro Basımevi.
• Et-Tuhfetü’z-Zekiyye fi’l Lugati’t-Türkiyye. çev. Besim Atalay. Ankara: TDK, 1945.
• Grønbech, K., 1942: Komanisches Wörterbuch. Kopenhang.
• Hauenschild, Ingeborg, 2003: Die Tierbezeichnungen bei Mahmud al-Kaschgari. Eine Untersuchung aus sprach-und kulturhistorischer Sicht. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• ________, 2006: Botanica und Zoologica im Babur-name. Eine lexikologische und kulturhistorische Untersuchung. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• İzbudak, Velet, 1936: El-İdrak Haşiyesi. Ankara: TDK Yayınları.
• Kaçalin, Mustafa S., 2011: Niyazî: Nevâyî’nin Sözleri ve Çağatayca Tanıklar El-Luġatu’n- Nevâ’iyye ve’l-İstişhādatu ‘l- Caġātā’iyye. Ankara: TDK Yayınları.
• Karamanlıoğlu, Ali Fehmi, 1989: Seyf-i Sarayî Gülistan Tercümesi (Kitâb Gülistan bi’t-Türkî). Ankara: TDK Yayınları.
• Karasoy, Yakup, 1998: Şîbân Han Dîvânı (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım). Ankara: AKDTYK, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kâşgarlı Mahmud, 1939: Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi I. çev. Besim Atalay. Ankara: TDK Yayınları.
• _______, 1940: Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi II. çev. Besim Atalay. Ankara: TDK Yayınları.
• _______, 1941: Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi III. çev. Besim Atalay. Ankara: TDK Yayınları.
• _______, 1943: Divanü Lûgat-it-Türk Dizini İndeks IV. çev. Besim Atalay. Ankara: TDK Yayınları.
• Kaya, Önal, 1996: ‘Alī Şīr Nevāyī: Fevāyidü’l-kiber. AKDTYK, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Khairullah, Hamdi Lateef, 2016: Et-Tuhfetü’z-Zekiyye fi’l Lugati’t-Türkiyye Üzerine Bir Dil İncelemesi. İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi Yayımlanmamış Doktora tezi.
• Köktekin, Kazım, 2000: Seyyid Ahmed Mirzâ, Taaşşuk-nâme İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım. Erzurum.
• Kut, Günay, 2003: ‘Alī Şīr Nevāyī, Ġarāibü’ṣ-ṣıgar, İnceleme-Karşılaştırmalı Metin. Ankra: TDK Yayınları.
• Mahmûd El-Kâşgarî. Dîvânu Lugati’t-Turk. Türk Dilleri Derlemesi. Çev. Mustafa S. Kaçalin. Yay. Haz. Mehmet Ölmez. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Nadelyayev, V. M., D. M. Nasilov, E. R. Tenişev, A. Şčerbak, 1969: Drevnetyurkiy Slovar’. Leningrad: Akademiya Nauk SSSR İnstitut Yazıkoznaniya.
• Nalbant, Bilge (Özkan), 2003: Nevādirü’n-nihāye, Metin, İnceleme, Dizin. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Ölmez, Zühal, 1993: Mahbûbü’l-kulûb, İnceleme-Metin-Sözlük. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• _______, 1996: Ebulgazi Bahadır Han Şecere-i Terākime (Türkmenlerin Soykütüğü). Ankara: Simurg Yayınları.
• _______, 2003: Şecere-i Türk’e Göre Moğol Boyları. İstanbul: Kebikeç Yayınları.
• Özgür, Can, 2003: Kitâbü’l Hayl (Memlük Kıpçakçasıyla Yazılmış İlk Türk At ve Atçılık Eserinin Paris Yazması). İstanbul: Çantay Yayınları.
• Özönder, Sema Barutçu, 1996: ‘Alī Şīr Nevāyī, Muḥākemetü’l-luġateyn. Ankara: AKDTYK, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özyetgin, A. Melek, 2001: Ebū Hayyān Kitābu’l-İdrāk li Lisāni’l-Etrāk. Fiil: Tarihî-Karşılaştırmalı Bir Gramer ve Sözlük Denemesi. Ankara: KÖKSAV.
• Paçacıoğlu, Burhan, 2016: VIII.-XVI. Yüzyıllar Arasında Sözcük Dağarcığı. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Röhrborn, Klaus, 1977- 1996: Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien: a- ärŋäk 1-6. Wiesbaden.
• _______, 2010: Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien: I. Verben, Band 1: ab- äzüglä- . Stutgart: Neubearbeitung.
• Sabir, Muhammed, 1961: Hayretü’l-ebrâr İnceleme-Metin-İndeks. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Sağol, Gülden, 1993: Harezm Türkçesi Satır Arası Kur’an Tercümesi. Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Doktora Tezi.
• Şen, Mesut, 1993: Bâbur-nâme: Gazi Zahirüddin Muhammed Bâbur, Giriş- Metin- Açıklamalı- Dizin (Kâbil ve Hindistan Bölümleri). Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Doktora Tezi.
• Şimşek, Yaşar, 2019: Harezm Türkçesi Kur’ân Tercümesi (Meşhed Nüshası [293 No.], Giriş- Metin- Dizin. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Taş, İbrahim, 2001: Çağatayca Kur’an Tefsiri 21a-41b (Giriş-Metin-Dizin). Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• _______, 2009: Kutadgu Bilig’de Söz Yapımı. Ankara: TDK Yayınları.
• Tezcan, Semih, 1981: “Kutadgu Bilig Dizini Üzerine”, TTK-Belleten. C. XLV/II, sayı: 178: 23-78.
• Tietze, Andreas, 2002: Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı. Sprachgeschictliches und Etymologisches Wörterbuch des Türkei- Türkischen I A- E. İstanbul-Wien: Simurg Yayınları.
• ______, 2009: Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati Sprachgeschictliches und Etymologisches Wörterbuch des Türkei- Türkischen Cilt 2 F-J. Wien.
• ______, 2016: Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati Cilt 4 K-L. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
• _____, 2017: Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati Cilt 5 M-N. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
• _____, 2018: Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati Cilt 6 O-R. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
• ______, 2019: Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati Cilt 7 S-Ş. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
• ______, 2019: Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati Cilt 8 T-V. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
• ______, 2019: Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati Cilt 9 Y-Z. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
• Toparlı, Recep, 1992: İrşadü’l-Müluk ve’s-Selattin. Ankara: TDK Yayınları.
• _______, M. Sadi Çöğenli, Nevzat Yanık, 1999: El-Kavânînü’l-Külliyye Li-Zabti’l-Lügati’t-Türkiyye. Ankara: TDK Yayınları.
• _______, M. Sadi Çöğenli, Nevzat Yanık, 2000: Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî. Ankara: TDK Yayınları.
• _______, 2003: Ed-Dürretü’l-Mudiyye Fi’l-Lügati’t-Türkiyye. Ankara: TDK Yayınları.
• _______, Mustafa Argunşah, 2008: Mu’înü’l-Mürîd. Ankara: TDK Yayınları.
• _______, Hanifi Vural, Recep Karaatlı, 2014: Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Tören, Hatice, 2001: ‘Alī Şīr Nevāyī, Sedd-i İskenderī. Ankara: AKDTYK, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tural, Güzin, 1993: Alī Şīr Nevāyī, Seb’a-i seyyare. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Türkay, Kaya, 1988: ‘Alī Şīr Nevāyī, Bedāyi‘u’l-Vasaṭ. [İnceleme- Metin- Dizin]. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi.
• _______, 2002: ‘Alī Şīr Nevāyī, Bedāyi‘u’l-Vasaṭ. Üçünçi Divān. Ankara: TDK Yayınları.
• Tulum, Mertol, 2011: 17. Yüzyıl Türkçesi ve Söz Varlığı. Ankara: TDK Yayınları.
• Ünlü, Suat, 2018: Karahanlı Türkçesi İlk Türkçe Satır- Altı Transkribeli Kur’an Tercümesi (TİEM 73) Örnekli- Açıklamalı Sözlük Cilt 7 ve Cilt 8. Konya: Konya Selçuklu Belediyesi Kültür Yayınları.
• Üşenmez, Emek, 2019: Mevlana Yakûb-i Çerhî Çağatay Türkçesi Kur’an Tefsiri Tercüme-i Tefsîr-i (Ya‘ḳūb-i) Çerḫī H. 993/M. 1585 (Giriş- Gramer- Metin- Dizin- Tıpkı Basım). İstanbul: Bilge-Türk Yayınları.
• Webster, Noah, 2002: Webster’s Third New International Dictionary of The English Language Unabridged. U.S.A.: Merriam-Webster.
• Yıldırım, Talip, 2010: Hüseyin Baykara Divanı: Metin-İnceleme-Dizin. İstanbul: Hat Yayınları.
• Yüce, Nuri, 1993: Mukaddimetü’l-Edeb. Ḫvarizm Türkçesi ile Tercümlei Şuşter Nüshası. Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks. Ankara: TDK Yayınları.
• Zajackowski, Ananiansz, 1954: Bulgat al-Muştaq fi lügat al-Türk wa’l-Qifzak. Warzawa.