On Turkic verbs ımızgan- and ınçıkla-

Yıl 2022, Cilt: 4 Sayı: 2, 111 - 125, 31.12.2022

Engin Çetin

https://doi.org/10.46614/ijous.1196610

Öz

The vocabulary of a language consists of several categories, and onomatopoeia is one of them. Onomatopoeic words, which also reflects how a society perceives the natural sounds, may differ from society to society or within the same society over time. This article examines the verb ımızgan- “to become drowsy, doze, snooze”, which is first attested in the Quran translations in Karakhanid Turkic. The verb ımızgan- is not found in other Karakhanid Turkic texts, which are Divānu Lugāti’t-Turk and Kutadgu Bilig, but this verb is encountered in later eras and regions. The verb ınçıkla- “to whimper, groan” is first attested in Altun Yaruk and this verb is also attested in later periods and other regions. While the verb ınçıkla- is found in Kutadgu Bilig, it is not found in Divānu Lugāti’t-Turk. This article also analyzes the previous arguments on the etymologies and structures of these words, and offers new arguments. Both words survive in various Turkic languages including some Turkish dialects. The verb ımızgan- is included in Türkçe Sözlük starting with the first edition in 1945 and has been a lexical entry with the abbreviation “hlk” since the 1988 edition. However, it is possible to argue that the verb continues to exist in other forms in Turkish. Likewise, the verb ınçıkla- survives in -not only historical but- modern Turkic languages.

Anahtar Kelimeler

ımızgan-, ınçıkla-, Historical Turkic Languages, Anatolian Dialects, Contemporary Turkic Languages

Türkçe ımızgan- ve ınçıkla- Fiilleri Üzerine

Öz

Bir dilin söz varlığı farklı kategorideki sözlerden oluşur ve yansıma sözler bu kategorilerden biridir. Toplumların doğadaki sesleri nasıl algıladığını da gösteren yansıma sözler, toplumdan topluma veya aynı toplum içinde zamanla farklılık gösterebilir. Bu makalede ilk olarak Karahanlı Türkçesine ait Kur’an tercümelerinde tespit edilen, Kutadgu Bilig’de ve Divānu Lugāti’t-Turk’te bulunmayan ama sonraki dönem ve sahalarda da görülen ımızgan- “uyuklamak” fiili ile ilk olarak Altun Yaruk’ta tespit edilen, sonraki dönem ve sahalarda da rastlanan, Kutadgu Bilig’de geçmesine rağmen Divānu Lugāti’t-Turk’te bulunmayan ınçıkla- “sızlanmak” fiilleri üzerinde durulmuş, bu fiillerin kökeni ve yapısına dair daha önceki görüşler tahlil edilerek yeni görüşler ileri sürülmüştür. Her iki sözcük de Türkiye Türkçesi ağızları dâhil olmak üzere çok sayıda Türk dilinde varlığını sürdürmektedir. Imızgan- fiili 1945’teki ilk baskısından başlayarak Türkçe Sözlük’te yer almış, 1988 baskısından itibaren hlk. kısaltmasıyla madde başı olmaya devam etmiştir. Fiilin Türkiye Türkçesinde başka sözcüklerde de var olduğunu söylemek mümkündür. Inçıkla- fiili de tarihî Türk dillerinde tespit edildiği gibi çağdaş Türk dillerinde de farklı anlamlarla varlığını sürdürmektedir.

Anahtar Kelimeler

ımızgan-, ınçıkla-, Tarihî Türk Yazı Dilleri, Anadolu Ağızları, Çağdaş Türk Dilleri

Kaynakça

• Ahmerov, K. Z. vb. (1958). Başkırsko – Russkiy Slovar’. Akademia Nauk SSSR, Moskva.
• Arat, R. R. (1947). Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig I, Metin. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• ¬¬¬___ (1974). Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig II, Çeviri. 2. Baskı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• ___ (1979). Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig III, İndeks. İstanbul: Türk Dil Kurumu. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Argunşah, M. ve Güner, G. (2015). Codex Cumanicus. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Ata, A. (1998), Nehcü’l-Ferādīs, Uştmaḫlarnıñ Açuḳ Yolı, Cennetlerin Açık Yolu III, Dizin-Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ___ (2004), Türkçe İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası), Karahanlı Türkçesi (Giriş-Metin-Notlar Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ___ (2019). Rabġuzi Ḳıṣaṣü’l-Enbiyā (Peygamber Kıssaları), Giriş-Metin-Dizin 1-2. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Baskakov, N. A. vb. (1974). Karaimsko – Russkiy – Polskiy Slovar’. Akademia Nauk SSSR, Moskva. Clauson, Sir G. (1972). An Etymologycal Dictionary of Pre-thirteenth Century Turkish. Oxford University 1972.
• Çağbayır, Y. (2007). Orhun Yazıtlarından Günümüze Türkiye Türkçesinin Söz Varlığı, Ötüken Sözlük. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Çanga, M. (2016) Kur’an-ı Kerim Lügati, İlavelerle Mu‘cemü’l Müfehres. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Dankoff, R. ve Kelly, J. (1985). Maḥmūd el-Kāşgarī, Compendium of the Turkic Dialects (Dīwān Luγāt at-Turk) Part III. Sources of Oriental Languages and Literatures, Turkish Sources:7, Harvard. Doerfer, G. (1965). Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen, Band II. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
• Eckmann, J. (1976). Middle Turkic Glosses of he Rylands Interlinear Koran Translation. Budapest: Akadémiai Kiado.
• Ercilasun, A. Bican - Ziyat AKKOYUNLU (2015), Divânû Lugâti’t-Türk. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation, a Functional Approach to the Lexicon, Vol. I-II. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Eren, H. (2020). Eren Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü (ETDES). (Hazırlayan: Şükrü Halûk Akalın). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kaçalin, M. S. (2019). Dîvânu Lugâti’t-Turk, Mahmûd el-Kâşgari. (Yayına Hazırlayan: Mehmet Ölmez). İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Karabacak, E. (1994). Eski Anadolu Türkçesi Satır-Arası Kur’an Tercümesi Giriş, Metin, Sözlük ve Tıpkıbasım (1. Kısım: Giriş ve Metin). Harvard Üniversitesi Yakındoğu Dilleri ve Medeniyetleri Bölümü.
• Karasu, M. (2013). Tarihî Türk Lehçelerinde Yansılamalı Fiiller. Bozok Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Yozgat.
• Kök, A. (2004). Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur’an Tercümesi (TİEM 73 1v-235v/2), (Giriş-İnceleme-Metin-Dizin. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ankara.
• Kúnos, I. (1902). Šejx Sulejman Efendi’s Čagataj – Osmanisches Wörterbuch. Budapest.
• Lessing, F. D. (1960). Mongolian – English Dictionary. Berkeley and Los Angeles: University of California Press.
• Marufov, Z. M. (ed.) vd. (1981). Özbek Tilining İzahli Lugati I-II. Akademia Nauk SSSR, Moskva.
• Nadelyaev V. M., Nasilov, D. M., Tenişev, E. R. ve Şçerbak, A. M. (1969). Drevnetyursky Slovar’. Akademia Nauk SSSR, Leningrad.
• Nasilov, D. S. vb. (1958), Karakalpaksko – Russkiy Slovar’. Akademia Nauk SSSR, Moskva.
• Necip, Emir Necipoviç (2008), Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. (Çeviren: İklil Kurban). 2. Baskı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Nişanyan, S. (2018). Nişanyan Sözlük, Çağdaş Türkçenin Etimolojisi. İstanbul: Liberplus Yayınları.
• Özertural, Z. (2011). Der Uigurische Manichäismus, Neubearbeitung von Texten aus Manichaica I und III von Albert von Le Coq. Veröffentlichungen Der Societas Uralo-Altaica. Harrassowitz Verlag.
• ___ (2020). Uigurisches Wörterbuch, Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien, I. Verben, Band 2: edäd- ̶ izdä-. Stutgart: Franz Steiner Verlag.
• Özşahin, M. (2016). Başkurt Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Radloff, W. (1893). Versuch eines Wörterbuches der Türk-Dialecte, Erster Band, Die Vokale. Sanktpeterburg’.
• Sağol, G. (1993). An Inter-linear Translation of the Qur’an into Khwarazm Turkish. Sources of Oriental Languages and Literatures, Turkish Sources. Harvard.
• Steingass, Ph.D.F. (1963). A Comperehensive Persian-English Dictionary. London.
• Şemseddin Sami (2010). Kamus-ı Türkî. (Hazırlayan.: Paşa Yavuzarslan). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tarama Sözlüğü, XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla I-VIII (1996). 2. baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tavkul, U. (2000). Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. vb. (1995). Türkmence – Türkçe Sözlük. İstanbul: Simurg Yayınları.
• Tietze, A. (2008). Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati Cilt 2 (F-J) Sprachgeschichtliches und etymologisches Wörterbuch des Türkei – Türkischen. Wien: OAW.
• Tokay, Y. (2019). “Eski Türkçe ımızġan- ‘uyuklamak’ fiili ve Türkiye Türkçesindeki kalıntıları”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi. 8(2). s. 699-712.
• Toparlı, R. – Vural, H. ve Karaatlı, R. (2003), Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü I-XII (1963-1981). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türkiye’de Halk Ağzından Söz Derleme Dergisi I-VI (1939-1957). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ünlü, S. (2004). Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur’an Tercümesi (TİEM 235v/3-450r/7), (Giris-Metin-İnceleme-Analitik Dizin. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ankara.
• Ünlü, S. (2018). Karahanlı Türkçesi ilk Türkçe satır-altı transkribeli Kur'an tercümesi TİEM 73, Türkiye Türkçesi Kur'ân-ı Kerîm mealli karşılaştırmalı, transkribeli metin 1-4; Tıpkıbasım 5-6; Örnekli Kur'ân-ı Kerîm Açıklamalı Sözlük, 7-8. Konya: Selçuklu Belediyesi Yayınları.
• Üşenmez, E. (2013). Türkçe İlk Kur'ân Tercümelerinden Özbekistan Nüshası Satır Arası Türkçe Farsça Tercümeli (Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük-Ekler Dizini-Tıpkıbasım). İstanbul: Akademik Kitaplar.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen Altuigurisch - Deutsch – Türkisch, Eski Uygurcanın El Sözlüğü Eski Uygurca – Almanca – Türkçe. Göttingen: Universitätsverlag Göttingen.
• Yudahin, K. K., (1998), Kırgız Sözlüğü I-II. (Çeviren: Abdullah Taymas). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yüce, N. (1993). Ebū’l Kāsım Cārullāh Mahmūd bin ‘Omar bin Muḥammed bin Aḥmed ez-Zamaḫşarī el-Ḫvārizmī, Mukaddimetü’l-Edeb. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Zieme, P. (1985). Buddhistische Stabreimdichtungen uiguren. Berliner Turfantexte: XIII, Berlin: Akademie Verlag, 1985.
• ___ (1996). Altun Yaruq Sudur, Vorworte und Das Erste Buch, Edition und Übersetzung der alttürkischen Version des Goldglanzsūtra (Suvarṇapraphāsasottamasūtra). Berliner Turfantexte: XVIII, Turnhout: Brepols.
• Zülfikar, H. (1995). Türkçede Ses Yansımalı Kelimeler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.