Mossadegh Period in Iran: Anti-Imperialism Policies and Their Results

Yıl 2025, Cilt: 7 Sayı: 2, 225 - 240, 29.08.2025

Ali Aghayev

https://doi.org/10.59305/ijvuts.1660489

Öz

The Mohammad Mosaddegh era encompasses an important political period in Iranian history between 1951 and 1953. During his term as Iran’s prime minister, Mosaddegh fought against imperialist powers regarding the nationalization of Iranian oil. During this time, relations with the Anglo-Iranian Oil Company (AIOC), controlled by Britain, became strained. Mosaddegh nationalized AIOC as the National Iranian Oil Company (NIOC) in order to make Iranian oil solely Iranian. This was met with great enthusiasm by the Iranian people. Britain and America, on the other hand, considered this move a threat to their own economic interests and sought various ways to stop Mossadegh. During this time, political and economic sanctions deepened in Iran, and Western powers and local opposition united to overthrow Mossadegh’s government. In 1953, Mosaddegh was removed from office in Operation AJAX, which was carried out in cooperation with the CIA and MI6. Mohammad Reza Shah Pahlavi returned to the throne. Mossadegh’s era has gone down in history as a symbol of Iran’s struggle for independence and its stance against imperialism. However it also reveals the profound effects of foreign interventions and internal conflicts on Iranian politics.

Anahtar Kelimeler

Iran , Mossadegh , Oil , AIOC , AJAX

İran’da Musaddık Dönemi: Emperyalizm Karşıtı Politikalar ve Sonuçları

Öz

Muhammed Musaddık dönemi, İran tarihinde 1951-1953 yılları arasında yaşanan önemli bir siyasi süreci kapsamaktadır. Musaddık, İran'ın başbakanı olarak görev yaptığı süreçte, İran petrolünün millîleştirilmesi ile ilgili emperyalist güçlere karşı mücadele etmiştir. Bu dönemde, İngiltere'nin kontrol ettiği Anglo-Iranian Oil Company (AIOC) ile olan ilişkiler gerginleşmiştir. Musaddık İran petrolünü sadece İran’a ait kılmak amacıyla AIOC’un ismini değişerek NIOC (National Iranian Oil Company) ismiyle millîleştirmiştir. Bu, İran halkı tarafından büyük bir coşkuyla karşılanmıştır. İngiltere ve Amerika ise bu hamleyi kendi ekonomik çıkarlarına tehdit olarak nitelendirerek Musaddık’ı durdurmak için çeşitli yollar aramışlar. İran'da bu süreçte siyasi ve ekonomik yaptırımlar derinleşmiş, Batılı güçler ve yerel muhalifler, Musaddık’ın hükûmetini devirmek için birleşmiştir. 1953 yılında CIA ve MI6 iş birliğiyle gerçekleşen AJAX Operasyonu ile Musaddık görevden alınmıştır. Muhammed Rıza Şah Pehlevi tekrar tahta geçmiştir. Musaddık’ın dönemi, İran’ın bağımsızlık mücadelesi ile emperyalizme karşı duruşunun simgesi olarak tarihe geçmiştir. Ancak, bu dönem aynı zamanda dış müdahalelerin ve ülke içindeki çatışmaların, İran'ın siyaseti üzerindeki derin etkilerini de gözler önüne sermektedir.

Anahtar Kelimeler

İran , Musaddık , Petrol , AIOC , AJAX

Kaynakça

• Abrahamian, E. (2001). The 1953 Coup in İran. Science & Society, 65(2), 182-215.
• Abrahamian, E. (2008). Modern İran Tarihi (Çeviren: Dilek Şendil). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Aydın, H. (2023). İran’da Başbakan Musaddık Dönemi Politik Gelişmelerinin Türk Basınına Yansıması (1951-1953). Tarihin Peşinde Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi(30), 125-141.
• Ballıkaya, A. (2019). Muhammed Musaddık Döneminde İran’da Petrolün Millîleştirilmesi ve 1953 Darbesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Bolat, G. (2013). İngiltere'nin İran'daki Petrol Macerası. History Studies Journal, 5(2), 57-77.
• Cülük, A. (2018). İran İslam Devrimi ve Ulemanın Zaferi. Güvenlik Çalışmaları Dergisi, 20(1), 87-103.
• Edi, A. (2019). İran'da İslam Devrimi Öncesi Siyasi Olaylara Bakış "Ak Devrim ve Lale Meydanı Katliamı. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi(66), 731-744.
• Erendor, M. (2018). İran’da Türk Kimliği. İstanbul: Kamer Yayınları.
• Erkan, S. (2015). Dramatik Bir Darbe Hikayesi: 1953'de İran'da Musaddık Hükümeti'nin Devrilmesi. Eurasian Academy of Sciences Social Sciences Journal, 6, 158-180.
• Gasiorowski, M. J. (1987). The 1953 Coup D'etat in İran. İnternational Journal of Middle East Studies, 19(3), 261-286.
• Güven, E. (2018). Türk Basınında İran Devrimi: Hürriyet Gazetesi Örneği. Kastamonu İletişim Araştırmaları Dergisi,(1), 58-73.
• İsraeli, O. (2013). The Circuitous Nature of Operation Ajax. Middle Eastern Studies, 49(2), 246-262.
• Karaağaç, Y. (2024). Gizli Servislerde Örtülü Operasyon Faaliyetleri. Academic Review of Humanities and Social Sciences, 4(1), 79-97.
• Kaya, M. (2017). Muhammed Musaddik’in İran Petrollerini Millîleştirme Çabalari Ve Sonu. Türk Dünyası Araştırmaları, 117(231), 157-166.
• Kaya, M. (2021). Muhammed Rıza Şah Pehlevî Dönemi Ve Modernleşme Hareketleri (1941-1979). Modern İran Tarihi, 393-430.
• Kılıç, M. (2013). Soğuk Savaş”tan Bugüne Darbeler Ve Devrimler (Cilt 2). İstanbul: Cem Yayınevi.
• Kuduoğlu, A. (2018). İran’da Musaddık Dönemi: 1951-1953 . İran Çalışmaları Dergisi, 2(2), 37-62.
• Mutlu, O. (2009). Uluslararası Hukukta Karışmama İlkesi Bağlamında Ajax Operasyonu. Uluslararası Akademik Fikir Araştırma Dergisi, 12(25), 57-69.
• Okyar, O. (2014). İran ve Demokrasi. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Polat, E. (2024). İran'da Muhammed Rıza Şah Karşıtı Liberal Muhalefet: Milliyetçi Cephe Hareketi. İran Çalışmaları Dergisi, 8(1), 81-107.
• Roosevelt, K. (2007). Karşı Darbe CIA İran’da(Çevrimen: Bedirhan Muhib). İstanbul: Timaş Yayınları.
• Sarıkaya, Y. (2008). Tarihi ve Jeopolitik Boyutlarıyla İran’da Milliyetçilik. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Tomak, Ö. (2020). İstihbarat Kurumlarının Askeri Darbelere Etkisi: Ajax Operasyonu Örneği. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 7(4), 2224-2238.
• Yılmaz, T. (2009). Uluslararası Politikada Orta Doğu. Ankara: Barış Platin Yayınları. Александрович, Н. В. (2011). Особенности Исторического Развития Ирана. Вестник Рязанского государственного университета им. С. А. Есенина.