Türk Dilinin Uzak Lehçeleri Çuvaş Türkçesi, Saha/Yakut Türkçesi, Halaç Türkçesi

Yıl 2019, Cilt: 1 Sayı: 2, 277 - 284, 03.09.2019

Beytullah Kocabaş

Öz

Kendilerine Çavaş, ülke topraklarına ise Çavaşyen “Çuvaş ülkesi” adını veren Çuvaşlar’ın etnik oluşumlarını üç dönem hâlinde açıklayabiliriz: İlk dönem, III. yüzyılda Türkistan coğrafyasından Kuzey Kafkasya coğrafyasına gelen, bir kısmı İdil-Ural bölgesine göç etmiş olan Suvar Türkleri ve X. yüzyılda İdil Bulgar Devletini kurmuş olan Bulgar Türklerinin kaynaşması sonucu ortaya çıkmıştır. İkinci dönemi oluşturan olay XIII. ve XV. yüzyıllar arasında bölgede hüküm sürmüş olan Altınordu Devletinin resmî dilinin Kıpçak Türkçesi olması, İslam dini de bölgede yaşayan halkların ortak dini hâline gelmesidir. Kırsal kesimlerde yaşayan Çuvaş halkının esas kitlesini oluşturan Bulgar-Suvar unsurları Kıpçak Türkçesinin ve İslam dininin etkisi altına girmemişler, bu sebeple Fin-Ugor kavimleri ile kaynaşarak Çuvaş kimliğinin ikinci devresini oluşturmuşlardır. Günümüz Çuvaş kimliğinin üçüncü dönemi 1552 yılında Kazan Hanlığının Rus hâkimiyeti altına girmesiyle meydana gelmiştir. Çuvaşlar Türk-Tatar kimliğinden uzaklaşmak düşüncesiyle Ruslarla iyi ilişkiler içerisinde olmuşlar. Bu durum XVIII. yüzyıldan itibaren değişmiştir. Ruslar diğer Türk topluluklarına uyguladığı gibi Çuvaşlar’ı da zorla Hristiyanlaştırma politikasını uygulamıştır. Saha Türkleri için kullanılan Yakut ve Saha ismi aynı anlama gelen iki sözcüğün farklı fonetik biçimlerde ifade edilmesidir. İsmin kökeni Türkçe’de kıyı anlamına gelen “yaka” kelimesidir. Bu kelime, Tunguzlarda “Yako” biçiminde; Buryatlarda ise +t çokluk ekinin kullanımıyla “Yakut” biçiminde kullanılmıştır. Genel Türkçedeki y- ünsüzünün Saha Türkçesi’nde s- ve iç seslerde bulunan k- ünsüzünün x(h) hâline gelmesiyle Genel Türkçedeki Yaka kelimesi Saha/Yakut Türkçesi’nde Saxa/Saha şekline dönüşmüştür. Saha Türklerinin etnik oluşumunun Eski Türk, Kurıkan, Moğol, Eski Saha ve Geç Saha dönemi olmak üzere beş safhada gerçekleştiği düşüncesi ön plandadır. Tahran’ın güney bölgesinde Kom ve Arak şehirleri arasında yaklaşık 3000 km² alanda yaşayan Halaç Türkleri, XX. yüzyılın başlarında Minorski’nin Halaç Türkçesi’nden yapmış olduğu derlemeler ile tanınmıştır. Halaçların geçmişi hakkında bilgiler ise X. ve XI. yüzyıldan itibaren tarihî destanlarda isimleri geçtiğini göstermektedir; ancak araştırmacıların yapmış olduğu araştırmalar neticesinde Halaçların İran coğrafyasına ne zaman ve ne şekilde geldikleri hakkında net bir şey söyleyemiyoruz. Mezhep olarak Şiî olan Halaçların günümüzdeki nüfuslarının 28 bin civarında olduğu tahmin edilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Çuvaş Türkçesi, Saha/Yakut Türkçesi, Halaç Türkçesi

Türk Dilinin Uzak Lehçeleri Çuvaş Türkçesi, Saha/Yakut Türkçesi, Halaç Türkçesi

Öz

Kendilerine Çavaş, ülke topraklarına ise Çavaşyen “Çuvaş ülkesi” adını veren Çuvaşlar’ın etnik oluşumlarını üç dönem
hâlinde açıklayabiliriz: İlk dönem, III. yüzyılda Türkistan coğrafyasından
Kuzey Kafkasya coğrafyasına gelen, bir kısmı İdil-Ural bölgesine göç etmiş olan
Suvar Türkleri ve X. yüzyılda İdil Bulgar Devletini kurmuş olan Bulgar
Türklerinin kaynaşması sonucu ortaya çıkmıştır. İkinci dönemi oluşturan olay XIII.
ve XV. yüzyıllar arasında bölgede hüküm sürmüş olan Altınordu Devletinin resmî
dilinin Kıpçak Türkçesi olması, İslam dini de bölgede yaşayan halkların ortak
dini hâline gelmesidir. Kırsal kesimlerde yaşayan Çuvaş halkının esas kitlesini
oluşturan Bulgar-Suvar unsurları Kıpçak Türkçesinin ve İslam dininin etkisi
altına girmemişler, bu sebeple Fin-Ugor kavimleri ile kaynaşarak Çuvaş
kimliğinin ikinci devresini oluşturmuşlardır. Günümüz Çuvaş kimliğinin üçüncü
dönemi 1552 yılında Kazan Hanlığının Rus hâkimiyeti altına girmesiyle meydana
gelmiştir. Çuvaşlar Türk-Tatar kimliğinden uzaklaşmak düşüncesiyle Ruslarla iyi
ilişkiler içerisinde olmuşlar. Bu durum XVIII. yüzyıldan itibaren değişmiştir.
Ruslar diğer Türk topluluklarına uyguladığı gibi Çuvaşlar’ı da zorla
Hristiyanlaştırma politikasını uygulamıştır. Saha Türkleri için kullanılan Yakut ve Saha ismi aynı anlama gelen iki
sözcüğün farklı fonetik biçimlerde ifade edilmesidir. İsmin kökeni Türkçe’de
kıyı anlamına gelen “yaka”
kelimesidir. Bu kelime, Tunguzlarda “Yako” biçiminde; Buryatlarda ise +t çokluk
ekinin kullanımıyla “Yakut” biçiminde kullanılmıştır. Genel Türkçedeki y-
ünsüzünün Saha Türkçesi’nde s- ve iç seslerde bulunan k- ünsüzünün x(h) hâline
gelmesiyle Genel Türkçedeki Yaka kelimesi Saha/Yakut Türkçesi’nde Saxa/Saha
şekline dönüşmüştür. Saha
Türklerinin etnik oluşumunun Eski Türk, Kurıkan, Moğol, Eski Saha ve Geç Saha
dönemi olmak üzere beş safhada gerçekleştiği düşüncesi ön plandadır. Tahran’ın güney bölgesinde Kom ve Arak şehirleri arasında yaklaşık 3000 km²
alanda yaşayan Halaç Türkleri, XX. yüzyılın başlarında Minorski’nin Halaç
Türkçesi’nden yapmış olduğu derlemeler ile tanınmıştır. Halaçların geçmişi
hakkında bilgiler ise X. ve XI. yüzyıldan itibaren tarihî destanlarda isimleri
geçtiğini göstermektedir; ancak araştırmacıların yapmış olduğu araştırmalar
neticesinde Halaçların İran coğrafyasına ne zaman ve ne şekilde geldikleri
hakkında net bir şey söyleyemiyoruz. Mezhep olarak Şiî olan Halaçların
günümüzdeki nüfuslarının 28 bin civarında olduğu tahmin edilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Çuvaş Türkçesi, Saha Türkçesi, Halaç Türkçesi

Kaynakça

• Referans 1: ERSOY, Feyzi (2007). Türk Lehçeleri Grameri (Editör: Ahmet Bican Ercilasun), ss. 1285-1340, Akçağ Yayınları, Ankara.
• Referans 2: KİRİŞÇİOĞLU, M. Fatih (2002). Sahalar (Yakutlar) ve Saha Türkçesi, Türkler Ansiklopedisi, C. XX., ss. 228-241, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara.
• Referans 3: ÖZKAN, Nevzat (2014). Türk Dilinin Yurtları, Akçağ Yayınları, Ankara.
• Referans 4: YÜCE, Nuri (1994). “Coğrafya, Tarih, Halk Bilgisi, Dil ve Edebiyat Bakımından Çuvaşlar”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, ss. 205-229, 1996, Ankara.