DOĞU TÜRKÇESİ TARİHÎ METİNLERİNDE - (X)p turur BİÇİMBİRİMİNİN KULLANIMI ÜZERİNE

Yıl 2020, Cilt: 2 Sayı: 3, 1 - 27, 28.02.2020

Selahittin Tolkun

Öz

Karahanlı devrinden itibaren Doğu Türkçesi metinlerinde -(X)p turur şeklinde yeni bir çekim eki karşımıza çıkar. Başlangıçta hem şimdiki zaman hem de öğrenilen geçmiş zaman işlevinde kullanılan ekin takip eden dönemlerde öğrenilen geçmiş zaman işlevi yaygınlık kazanmıştır. Ek, ortaya çıkmasından kısa süre sonra -(X)p turur > -(X)p DUrUr > -(X)ptUr > -p biçimlerine dönüşmüş; günümüz Türk yazı dilleri kurulana kadar da bunlar değişen sıklıkla kullanılmıştır. Başlangıçtan bugüne şahıs zamiri menşeli eklerle çekimlenen bu yeni biçimde, özellikle I. ve II. şahıslarda turur ve değişikleri çok defa düşürülmüştür. III. teklik şahısta ise -(X)p turur hâkim iken yer yer turur ve değişiklerinin kullanılmadığı da görülmektedir: barıp turur ~ barıpdurur ~ barıptur ~ barıp “varmış, vardı, varır, varıyor”. Eski Türkçeye nazaran yeni sayılan bu biçimbirim günümüzde bütün Türkistan - Kazak, Kırgız, Karakalpak, Özbek, Türkmen, Uygur - Türk lehçelerinde varlığını sürdürmektedir. Bu biçimbirim ayrıca Azerbaycan ve Kerkük ile Kafkasya’daki Nogay Türkçesinde de bulunur.

Anahtar Kelimeler

Klasik Doğu Türkçesinin sorunları, Doğu Türkçesinde -(X)p zarf-fiil eki, Klasik Doğu Türkçesinde -(X)p turur çekim eki

Kaynakça

• Referans1 ABDULLAYEVA G. (2013). Azərbaycan Dili II hissə (Morfologiya, sintaksis). Bakı: Elm və təhsil.
• Referans2 ABİK, A. D. (1988). “Nevâyî’de -P Zarf-fiilin Bazı Yönleri”. Bir 9-10, s. 27-39.
• Referans 3 AKALIN, M. (1975). Ahmedî Cemşîd ü Hurşîd İnceleme-Metin, Ankara: Atatürk Ü.
• Referans4 ARAT, R. R. (1992) Edib Ahmed b. Mahmud Yükneki Atebetü’l-Hakayık, Ankara: TDK.
• Referans5 ARGUNŞAH, M. (2013). Çağatay Türkçesi. İstanbul: Kesit.
• Referans6 ATA, A. (2002). Harezm - Altın Ordu Türkçesi. İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
• Referans7 BAYATLI, H. K. (1996). Irak Türkmen Türkçesi. Ankara: TDK. 1996
• Referans8 BODROGLİGETİ, A. J. E. (2001). A Grammar of Chagatay. Muenchen: Lincom Europa. Languages of the World/Materials 155.
• Referans9 ÇELİK, Ü. (1996). Alį-şįr Nevāyį Leylį vü Mecnūn. Ankara: TDK.
• Referans10 DAĞISTANLIOĞLU, B. E. (2018). Keşfü’l-Hüdâ Doğu Türkçesiyle Yazılmış Bir Kaside-i Bürde Şerhi. Ankara: TDK.
• Referans11 DÅLIMOV, S. (1971). Muhämmäd Rizä Miråb Erniyåzbek Oğlı Ågähiy Äsärlär I Cild Devån. Taşkent: Ğäfur Ğulåm.
• Referans12 ECKMANN, J. (1983). Nehcü'l-Feradis. Uştmaħlarnıñ Açuq Yolı (Cennetlerin Açık Yolu): II Metin, yayınlayanlar: S. TEZCAN- H. ZÜLFIKAR. Ankara: TDK.
• Referans13 ECKMANN, J. (1988). Çağatayca El Kitabı. İstanbul: İ. Ü.
• Referans14 ECKMANN, J. (1996). Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar. Hazırlayan: Osman Fikri Sertkaya. Ankara: TDK.
• Referans15 ERASLAN, K. (1979). Alî Şîr Nevâî Nesâyimü’l-Mahabbe min Şemâyimi’l-Fütüvve. İstanbul: İ.Ü.
• Referans16 ERASLAN, K. (1987). Hüseyn-i Baykara Divânı’ndan Seçmeler. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Referans17 ERASLAN, K. (1999). Mevlânâ Sekkâkî Divanı. Ankara: TDK
• Referans18 ERASLAN, K. (2001). Alî-Şîr Nevâî Mecâlisü’n-Nefâis I (Giriş ve Metin). Ankara: TDK.
• Referans19 ERGIN, M. (1992). “Doğu Türkçesi (Çağatayca)”. Türk Dünyası El Kitabı İkinci Cilt Dil-Kültür-San’at. Ankara: TKAE. s. 211-215.
• Referans20 GABAIN A. V. (1988). Eski Türkçenin Grameri. Çeviren: Mehmet Akalın. Ankara: TDK.
• Referans21 ĞÄNİYEVA, S. (1966). Älişer Nävåiy Äsärlär On Beş Tomlik Mäcålisün-Näfåis On İkkinçi Tom. Taşkent: Özbekistån SSR Fänlär Akademiyası.
• Referans22 KARAAĞAÇ, G. (1997). Lutfî Divanı Giriş-Metin-Dizin-Tıpkıbasım. Ankara: TDK.
• Referans23 KARAÖRS, M. M. (2016). ‘Alį-Şįr Nevāyį Nevādirü’ş-Şebâb. Ankara: TDK.
• Referans24 KARASOY, Y. (1988). Şibân Han Dîvânı (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım). Ankara: TDK.
• Referans25 KÄRIMOV, Ğ. (1971). Muhämmäd Rizå Miråb Erniyåzbek oğlı Ågähiy Äsärlär I Cild Devån. Taşkent: Ğäfur Ğulåm.
• Referans26 KAYA, Ö. (1996). ‘Alį-Şįr Nevāyį Fevāyidü’l-Kiber. Ankara: TDK.
• Referans27 KOCASAVAŞ, Y. (2003). Muhammed SÂlih Şeybânî-Nâme (Giriş-Tıpkıbasım-Metin-Tercüme). İstanbul: Çantay.
• Referans28 KÖKTEKİN, K. (2019). Şeyh-zâde Atâyî Dîvân, Ankara: TDK.
• Referans29 KUT, G. (2003). ‘Alį-Şįr Nevāyį Ġarā’ibü’ś-Śıġar İnceleme-Karşılaştırmalı Metin. Ankara: TDK.
• Referans30 LEVENT, A. S. (1966). Ali Şir Nevaî II. Cilt Divanlar 4 Türkçe, I Farsça Divan. Ankara: TDK.
• Referans31 ÖLMEZ, Z. K. (1996). Ebulgazi Bahadır Han Şecere-i Terākime (Türkmenlerin Soykütüğü). Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
• Referans32 QÄYUMOV, Ä. (1968). Älişer Nävåiy Äsärlär On Beş Tomlik Näzmul-Cävåhir, Ärbäin, Näsåimul/Muhäbbät, Tärixi Änbiyå vä Hukämå’dän On Beşinçi Tom. Taşkent: Özbekistån SSR Fänlär Akademiyası.
• Referans33 ŞÄMSİYEV, P. – MİRZÄYEV S. (1960). Zåhiriddin Muhåmmåd Båbur BåbirNåmå. Taşkent: SSR Fänlär Akademiyası. Özbekistån
• Referans34 ŞÄMSİYEV, P. (1964). Älişer Nävåiy Äsärlär On Beş Tomlik Hämsä, Färhåd vä Şirin Yettinçi Tom. Taşkent: Özbekistån SSR Fänlär Akademiyası.
• Referans35 TOLKUN, S. (2013). “Yaşayan Çağatayca veya İki Dilli Özbek Şiiri”, Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri 20-25 Ekim 2008 IV, Ankara. s. 4235-4246.
• Referans36 TOLKUN, S. (2017a). “Klasik Doğu ve Batı Türk Edebiyatlarında Bildirme Ekinin Yeri Meselesi”, Türkiyat Mecmuası, Yıl: 2017 Cilt: 27/1, s. 327-341.
• Referans37 TOLKUN, S. (2017b). “Türk Dil ve Lehçelerinde Şahıs Bildirmeyen Yüklemler”. Türk Dünyasının Ulu Çınarı Mertol Tulum Kitabı, İstanbul: s. 685-692.
• Referans38 TOLKUN, S. (2019). “Klâsik Doğu Türkçesi Şiirinde - (X)p Ekinden Kaynaklanan Yüklem Sorunu” XI. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu Bildiri Kitabı 16-18 Ekim 2019 Samsun, s. 1916-1927.
• Referans38 TOPARLI, R. (1998). Hârezmli Hâfız’ın Divanı İnceleme-Metin-Tıpkıbasım. Ankara: TDK.
• Referans40 TULUM, M. M. (1997). Özbekçede Tasvir Yardımcı Fiilleri. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Referans41 TÜRKAY, K. (2002). ‘Alį-Şįr Nevāyį, Bedāyi‘uǿl-Vasaŧ Üçünçi Dįvān. Ankara: TDK. 2002
• Referans42 TÜRKMEN, E. (2015). Türkmen Türkçesinde Zarf-Fiiller. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Anadolu Üniversitesi Eskişehir.
• Referans43 TÜRKMEN, E. (2017). “Türkmen Türkçesinde -Xp Zarf-Fiil Ekinin Kullanım Özellikleri ve İşlevleri” Kesit Akademi Dergisi, Yıl: 3, Sayı: 10, Aralık 2017, s. 607-620.
• Referans44 YUSUPOV, C. (1990) . Båbårähim Mäşräb Mehribånım Qäydäsän. Taşkent: Ğafur Ğulåm.
• Referans45 YÜCEL, B. (1995). Bâbür Dîvânı. Ankara: TDK.