Klasik Sonrası Dönem Çağatay Edebiyatı’nın Doğu Türkistan Sahası Şairlerinden Nevbetî ve Divanı

Yıl 2021, Cilt: 3 Sayı: 5, 56 - 82, 28.02.2021

Hayrettin Sağdıç

Öz

Bu makalede, Klasik Sonrası Dönem Çağatay Edebiyatı’nın Doğu Türkistan sahasındaki en önemli temsilcilerinden biri olan lirik, mutasavvıf şair Nevbetî (1690-1760?) ve divanı ele alınmıştır. Hotenli Nevbetî, Doğu Türkistan tarihinde Hocalar Devri olarak bilinen dönemde yaşamıştır. Klasik Uygur edebiyatı tarihi kaynaklarında, şairin hayatı ve eserleri hakkında maddi bilgilerden ziyade, şiirleri üzerine yapılmış yorumlara yer verilmiştir. Bu nedenle Nevbetî mahlasını kullanan şairin gerçek adı, doğum ve ölüm tarihleri, hayatı ve edebî faaliyetleri hakkında kesin ve yeterli bilgilere sahip değiliz. Nevbetî, temel eğitimini Hoten’de aldıktan sonra 15-16 yaşlarında Kaşgar’a gitmiş ve burada, zamanın ünlü medreselerinde uzun yıllar ilim tahsiliyle meşgul olmuştur. Divanında yer alan şiirlerin muhtevasına, kullandığı mazmunların ve edebî sanatların başarısına bakılacak olursa İslami ilimlerin yanı sıra Karahanlı, Harezm, Çağatay ve Arap-Fars klasik edebiyatlarını da mükemmel derecede öğrenmiş olmalıdır. Şairin günümüze ulaşan tek eseri, 1747’de tamamladığı divanıdır. Eser, halk arasında büyük ilgi görmüş; Hoten, Yarkent ve Kaşgar’daki medreselerde Nevayî’nin eserleriyle birlikte ders kitabı olarak okutulmuştur. Kaynaklar; Nevbetî Divanı’nın nüshaları, manzume sayıları, tertibi ve el yazmalarının korunduğu kurumlarla ilgili farklı bilgiler verir. Tarafımızca ortaya çıkarılan Berlin nüshası ise 22 Mart 1893’te Yarkent’te istinsah edilmiş olup 100 gazel ve 9 rubaiden oluşur. Divan’daki gazeller, aşk ve tasavvuf temaları etrafında yoğunlaşan lirik manzumelerdir. Ahlak, sadakat, dostluk, ululara saygı, ilim, cömertlik konulu didaktik manzumelerde Kutadgu Bilig ve Atebetü’l-Hakayık’ı andıran bir söyleyiş dikkat çeker. Nevbetî; yaşadığı dönemde büyük saygı görmüş, şiirlerine nazireler yapılmış bir şairdir. Klasik Uygur Musikisi bakımından büyük önem taşıyan “On İki Makam Metinleri” arasına Nevbetî’nin çok sayıda şiiri girmiştir.

Anahtar Kelimeler

Çağatay edebiyatı, Doğu Türkistan sahası, Nevbetî, divan, Berlin nüshası

Kaynakça

• Abdurahim, E. O. - Süleyman A. (2002). Uygur Hazirgi Zaman Edebiyatı. Ürümçi: Şinjañ Maarip Neşriyati.
• Abdusattar, B. (2008). “Uyğur On İkki Mukamı” Tikstliriniñ Aptorliri ve Menbeliri Toğrisida. Şincañ Sanat İnstituti İlmiy Jurnili, 2008, Sayı: 2, s. 22-33.
• Ahmedî, E. (1996). Uygur Edebiyati Tarihidiki Nâmâyandılar. Ürümçi: Şinjañ Helk Neşriyati.
• Bahavidin, M. (1995). Divân-ı Nevbetî. Ürümçi: Şinjañ Helk Neşriyati.
• Bahavidin, M. (1982). Uyğur Edebiyati Toğrisida. Coñgu Yazğuçilar Cemiyiti Şinjañ Uyğur Aptonom Rayonluk Şubisi, Pekin: Milletler Neşriyati.
• Barat, K. – Bahavidin M. (1982). Divân-ı Nöbitî. Bulak Jurnali, Yıl: 1982, Sayı: 3, Ürümçi: Şinjañ Halk Neşriyati, s. 165-248.
• Bögü, A. E. (2002). Çağatay Uyğur Tili. Ürümçi: Şinjañ Üniversiteti Neşriyati.
• Däulethan Ä.(2015). Şığıs Türkistan Halıktarınıñ Ult-Azattık Däuiri Ädebiyeti (1679-1949). Almatı: Destür.
• Derviş E. – Abliz, M. (2001). Uyğur Klassik Edebiyatidin Sual-Cevablar. Kaşkar: Kaşkar Uyğur Neşriyati.
• Editoryal (2014). Uyğur Klassik Şairleriniñ Rubailiri. Uyghur-Pen jurnali, Yıl: 2014, Sayı: 6, Almatı, s. 44-50.
• Ekrem, M. - Memtimin A. - Turdi, M. (1988). Divân-ı Nöbetî. Hoten: Hoten Vilâyetlik Millî-Kadimî Eserler İşhânesi.
• Ğopur, V. – Hüseyin, E. (1987). Uyğur Klassik Edebiyati Tizisliri. Pekin: Milletler Neşriyati.
• Hamrayev, M. K. (2014). Novbatî. Uyghur-Pen Jurnali, Sayı 5, Almatı: 2014, s. 21-25.
• Hamrayev, M. K. (1963). Osnovı Tyurskogo Stihoslojeniya. Alma Ata: İzdatelstvo Akademii Nauk Kazahskoy SSR.
• Hartmann, M. (1904). Die osttürkischen Handschriften der Sammlung Hartmann. Mitteilungen des Seminars für Orientalische Sprachen an der Königlichen Friedrich-Wilhelms-Universität zu Berlin, Jahrang VII, Zweite Abteilung: Westasiatische Studien, Redigiert von Prof. Dr. K. Foy und Prof. Dr. B. Meissner, Kommissionsverlag von Georg Reimer, Berlin.
• İnayet, A. (2007). Uygur On İki Makamı. Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları Volume 2/2 Spring 2007, s. 365-382.
• Kaşgarlı, S. M. (2004). Uygur Türkleri Kültürü ve Türk Dünyası. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Kaşgarlı, S. M. (2004). 112. dipnot: Uygur Klassik Edebiyatı Şairleri. Ürümçi: Helk Neşriyati, 1982.
• Köprülü, F. (1977). Çağatay Edebiyatı Maddesi. MEB İslam Ansiklopedisi, 3. Cilt, İstanbul: İstanbul Millî Eğitim Basımevi, s. 270-323.
• Kunlun Edebiyati Jurnali (1979). Sayı: 1, Hoten, 1979.
• Kurban, G. (1990). Tevârîh-i Mûsikiyyûn (İnceleme-Metin-İndeks). (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Kurban, İ. (1992). Hocalar Devri. (Doktora Tezi). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Mahsut, T. - Rahman, A. (1986). Uygur Edebiyati Tarihi. Ürümçi: Maarip Neşriyati.
• Memet, A. K. (2013). Uyğur Klassik Edibliriniñ Tehellus Kolliniş Toğrisida İzdiniş. Bulak Mecmuası, Ürümçi: Şinjañ Halk Neşriyati, Yıl: 2013, S. 4, s. 73-82.
• Memtimin, A. (1981). Uygur Edebiyati Tarihiniñ Tetkikat Témiliri. Bulak Mecmuası, Yıl: 1981, Sayı: 1, Ürümçi: Şinjañ Helik Neşriyati, s. 466-483.
• Muhammetimin, A. (1992). Klassik Edebiyatta Hoten Tasviri. Bulak Mecmuası, Yıl: 1992, Sayı: 4, s. 152-161.
• Mollaudov S. (1990). XVIII. Esir Uyğur Poeziyasi. KSSR Penler Akademiyasi, Uyğurşunaslik İnstituti, Alma Ata: “Nauka” Kazahskoy SSR.
• Mollaudov S. (1962). Edebiyat (Derislik Hrestomatiya). Almuta: Kazakstan Dölet Okuş-Pedagogika Neşriyati.
• Mollaudov, S. (2002). Uyğur Edebiyati Davanliri (Tetkîkatlar ve Makallar). Almuta: Kazakstan Jumhuriyiti Bilim ve Pen Ministrligi R.B. Suleymenov Namidiki Şarikşunalik İnstitutiniñ Uyğurşinaslik Merkizi.
• Mollaudov, S. – Mamatahunov, U. – Muhlisov, Y. – Ruziyeva, D. – Saydullayev, İ. (1983). Uyğur Edebiyatiniñ Kiskiçe Tarihi. Kazakstan SSR Penler Akademiyasi Tilşunaslik İnstituti Yenindiki Uyğurşunaslik Bölümi, Almuta: Kazakstan SSR “NAUKA” Neşriyati.
• Nuraci, H. (1980). Uyğur Klassik Edebiyatiniñ Katologi. Bulak Mecmuası, Yıl: 1980, Sayı: 1, Ürümçi: Şinjañ Helk Neşriyati, s. 311-356.
• Osman, G. (1987). Uygur Klassik Edebiyatı Tarihidin Tėzis. Ürümçi: Şinjañ Daşö Neşriyati.
• Otğur, Ğ. O. (2014). Uyğur Yakinki Zaman Poeziyiside İpadilengen Vetenperverlik Ruh. Bulak Mecmuası, Ürümçi: Şinjañ Halk Neşriyati, Yıl: 2014, Sayı: 3, s. 47-70.
• Ömer, Ş. (1996). Ottura Esir Uyğur Klassik Edebiyati. 2. Kitab. Ürümçi: Şinjañ Helk Neşriyati.
• Rahman, A. (1993). Uyğur Edebiyati Tarihi. 3. Cild. Ürümçi: Şinjañ Maarip Neşriyati.
• Rayhanov, D. M. (2014). İnterpretatsiya Proizvedeniy Alişera Navoi Uygurskimi Klassikami XVIII-XIX vv. İzvestiya Natsionalnoy Akademii Nauk Respubliki Kazahstan, 2014, s.88-93.
• Sağdıç, H. (2021). Nevbetî Divanı (İnceleme, Transkripsiyonlu Metin, Çeviri, İndeks), (Savunma Aşamasında Dokrora Tezi). İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Süleyman, A. (1980). Nevbetî Şiirleriniñ İdiyivi Mezmuni Hekkide. Bulak Mecmuası, Yıl: 1980, Sayı: 3, Ürümçi; Şinjañ Helk Neşriyati, s. 115-122.
• Taştömür, E. (2007). Kalb Ergisi. Ürümçi: Şincañ Helk Neşriyati.
• Tursun, İ. (1980). Edebî Miras Hem Vesikilirimiz. Bulak Mecmuası, Yıl: 1980, Sayı: 1, Ürümçi: Şinjañ Helk Neşriyati, s. 9-75.
• Uygur Edebiyatı Tarihi. (2006). Başmuharrir: Liyu Bin, 2. Cild, Pekin: Milletler Neşriyati.
• Uygur Klassik Edebiyat Tarihi. (2011). Başredaktör: Gayretcan O., Ürümçi: Şinjañ Universiteti Neşriyati.
• Uyğur Tiliniñ İzahlık Luğiti. (1991). 6 Cilt, Şincañ Uyğur Aptonom Rayonluk Milletler Til-Yezik Hizmeti Komiteti Luğat Bölümi, Pekin: Milletler Neşriyati.
• Yılmaz, K. H. (2014). 18. Yüzyılda Yetişmiş Uygur Divan Şairi Ömer Karim Nevbetî. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, Yıl: 2014, Sayı: 3, s. 23-31.