Türkistan İstiklalcilik Hareketi ve Komutanları Üzerine İki Yayın

Yıl 2021, Cilt: 3 Sayı: 5, 115 - 124, 28.02.2021

Selahittin Tolkun

Öz

Lenin ve Stalin’in imzalarıyla 2 Kasım 1917 tarihinde Rusya Halkları Tebliği’nde vaat edilen haklardan birisi de “Rusya halklarının kendi kaderlerini kendileri tayin, hatta ayrılmasını ve müstakil devletler kurmasını mümkün kılan hakkı” idi. Buna inanan Türkistan Türklüğü 27 Kasım 1917’de Hokand şehrinde Türkistan’ın otonomisini ilan etmişti.
Bu otonominin adı kaynaklarda Türkistan Muhtar Cumhuriyeti (Hayit, 1978, s. 43; Kocaoğlu, 2001, s. 187; Şämsutdinov-Kärimov, 2010, s. 52), Türkistan Muhtariyeti (Togan, 1981, s. 365; Xocäyev, 2008, s. 11), Khokand Muhtariyeti (Togan, 1981, 386), Hokand Muhtariyet Hükümeti (Gök, 2012, s. 76), Türkistån Muxtåriyätli Hukumäti (Xocäyev, 2008, 10), Türkistån Muxtår Hukumäti (Xocäyev, 2008, s. 12), Türkistan Milli Muhtar Cumhuriyeti (Bayraktar, 2008, s. 29) gibi adlarla anılmaktadır.
Bu özerk cumhuriyet Sovyetler Birliği adı altında Rusların Hokand’ı 19 Şubat 1918’de işgali ve binlerce insanı öldürmesiyle nihayete ermiştir (Zenskovsky, 1983, 203).
Bu tarihten sonra demokratik yollarla istiklale ulaşamayacağını anlayan Türkistanlılar silahlı mücadeleye başvurmuşlardır. Kaynaklarda 1918’te başlayan bu mücadelenin 1920, 1923, 1924, 1925 hatta 1930’ların başlarına kadar sürdüğü belirtilmekte, dolayısıyla süre konusunda değişik aralıkları verilmektedir.
Türkistanlıların bu silahlı istiklal hareketi, korbaşı unvanıyla nitelendirilen kişilerin öncülüğünde yürütülmüştür. Bu harekete katılanları Ruslar kara propaganda amacıyla Türkistan Türkçesindeki båsmäçi “baskıncı, şaki” kelimesiyle adlandırmıştır. Bu ad, geçen zaman içinde Sovyetler Birliği’nin yıkılarak Türkistan cumhuriyetlerinin istiklali elde edene kadar da yerli ve yabancı bilim âleminde, siyasi ortamda ve halk arasında kullanılmıştır.
Sovyetlerin yıkılma sürecinden itibaren özellikle Özbek aydınları tarafından Basmacı kelimesinin milli direnişçiler için değil ancak işgalci Ruslar için kullanılabileceği söylenmeye başlamıştır.
Türkiye ve Özbekistan’da bu hareket ve komutanları üzerine değişik çalışmalar yayınlanmıştır.
Bu yazımızda ilki Türkistan İstiklalcilik Hareketi’nin Fergane vadisindeki yönünü, diğeri ise bu hareketi korbaşı Şir Muhammed Bek ekseninde inceleyen iki kitap tanıtılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Türkistan İstiklalcilik Hareketi,, Korbaşılar, Yakın Dönem Türkistan Tarihi

Kaynakça

• Referans 1 Bayraktar, B. (2008). “Turar Rıskulov, Sultan Galiyev ve Mustafa Kemal Atatürk‘te Türk Dünyası Ülküsü”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, cilt VIII, sayı 2, s. 21-34.
• Referans2. Donuk, A. (1992). Basmacı hareketi. DİA, 5, 107-108.
• Referans3. Gök, S. (2012). Türkistan mücadelesi ve basmacılar. IJSES Uluslararası Sosyal ve Ekonomik Bilimler Dergisi, 2 (I), 75-77.
• Referans4. Hayit, B. (1978). Türk Dünyasında Rus Emperyalizminin İzleri. İstanbul: Sabah Gazetesi.
• Referans5. Xocäyev, M. (2008). Şermuhämmädbek Qorbåşı. Taşkent: Şärq.
• Referans6. Qährämån R. (2015). Färğånä Vådiysidägi İstiqlålçilik Häräkäti: Måhiyäti vä Äsåsiy Rivåcläniş Båsqıçlärı. Taşkent: Yängi Näşr.
• Referans7. Kocaoğlu, T. (2001). Türkistan‟da Yenilik Hareketleri ve İhtilaller: 1900-1924 Osman Hoca Anısına İncelemeler. Haarlem: Türkistan ve Azerbaycan Araştırma Merkezi.
• Referans8. Räcäbov, Q. (2002). “Båsmäçilik” Özbekistån Milliy Entsiklopdiyası. Taşkent: Dävlät ilmiy näşriyåti, s. 553.
• Referans9. Şämsutdinov, R. - Kärimov Ş. (2010). Vätän Tärixi (Özbekistån sovet mustämläkäçiligi dävridä) Üçinçi Kitåb. Taşkent: Şärq
• Referans10. Togan, Z. V. (1981). Bugünkü Türkili Türkistan ve Yakın Tarihi, İstanbul: Enderun
• Referans11. Tolkun, S. (2017). “Sovyet Dönemi ve Sonrası Özbek Edebiyatinda ‘Basmacılık’ Konusu”, IJHE, Cilt/Volume:3 Sayı/Issue:5 Sayfa:32-62
• Referans12. Yarımoğlu , E. (2019). Korbaşı Türkistan Milli İstiklal Hareketi Liderlerinden Şir Muhammed Bek, İstanbul: Bozkurt.
• Referans13. Zenskovsky, A. S. (1983). Rusya’da Pan-Türkizm ve Müslümanlık. Çeviren: İzzet Kantemir. İstanbul: Üçdal.