TÜRKMEN VE KIRGIZ ŞECERELERİNDEN DEDE KORKUT KİTABI’NA BAKIŞ

Yıl 2021, Cilt: 3 Sayı: 6, 235 - 260, 31.08.2021

Raşit Çöloğlu

Öz

Bu makalenin amacı “Dede Korkut hikâyelerinin içinden çıktığı toplumda nasıl bir işlevi vardı, ilk yaratıldıklarında tür olarak neydi?” sorularına yanıt aramaktır. Bu amaçla makalede öncelikle Dede Korkut Kitabı’nın yazılma nedeni üzerine öne çıkan araştırmacıların düşüncelerine yer verilmiş, ardından Türklerde şecere geleneğine ve Oğuznamelere değinilmiş ve Türkmenlerin şecereleriyle Dede Korkut Kitabı arasındaki ilişki ele alınmıştır. Daha sonra Kırgızlarda sancıra geleneği açıklanmış ve Dede Korkut hikâyeleriyle benzerlikleri olduğunu düşündüğümüz “Beş Ata Kocoyar” sancıra hikâyesi Türkiye Türkçesine aktarılıp Dede Korkut hikâyeleri ile benzerlikleri incelenmiştir. Buradan da Kırgız sancıralarının ad verme, çocuksuzluk, kahramanlık-olağanüstü güç ve kadın tipleri açısından Dede Korkut Kitabı’yla ortak noktaları olduğu ve benzer bir üsluba sahip oldukları sonucuna varılmıştır. Son olarak da Dede Korkut hikâyelerindeki “soy soylama”, “boy boylama” ve “boyunu beyan eder” gibi ifadelerde miras kalan şecere geçmişi hakkında düşüncelerimize yer verilmiştir. İncelememizden, Dede Korkut hikâyelerinin yazıya aktarılmadan yüzyıllar önce Türkmenler arasında bir şecere anlatımı olarak ortaya çıktığı, zaman içerisinde bir takım değişiklikler geçirerek bağlamından ve işlevinden koptuğu ve destan-hikâye türüne dönüştüğü sonucu çıkarılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Dede Korkut Kitabı, Şecere-i Terakime, Kırgız Sancırası

Kaynakça

• Aça, M. (2007). Reşideddin Oğuznâmesi’nde Kadın. Millî Folklor, C. 76, S. 76-92.
• Aksoy, H. Ve Fedakar, S. (2019). Türk Destanlarındaki Kadın Tiplerin Tespiti ve Tahlili: Kırgız Destanları Örneği. Milli Folklor, C. 16(124), S. 105-120.
• Alkaya, E. (2001). Türklerde Ad Verme Geleneği ve Kişi Adları, Türk Kültürü, C. XXXIX, 459, S. 442-448
• Arvas, A. (2016). Kırgız Şecereleri Üzerine Bir Değerlendirme. Çankırı Karatekin Üniversitesi Karatekin Edebiyat Fakültesi Dergisi, C. 4(2), s.103-115.
• Asanbayeva, C. (2005). Kırgızistan’da Şecere Ve Kırgız Tarihini Yazan İlk Yazarlar Ve Onların Eserleri (1849-1949). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi, SBE, Bişkek.
• Aşlar, H. (2017). Tarihî Konulu Kırgız Romanlarında Şecere Unsuru ve Çeşitli Motiflerin Tespiti Üzerine. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, C.44, s. 83-93.
• Attokurov, S. (1995). Kırgız Sancırası. Bişkek: Kırgız Uluttuk İlimder Akademiyası Tarıh İnstitutu.
• Duymaz, A. (1997) Bir Destan Kahramanı Salur Kazan, Ötüken:İstanbul
• Ebu’l Gazi Bahadır Han. (1974). Türklerin Soy Kütüğü (Şecere-İ Terakime), ( Haz. Muharrem Ergin), Tercüman Gazetesi, 1001 Temel Eser: İstanbul.
• Ergin, M. (1969). Dede Korkut Kitabı, Millî Eğitim Basımevi: İstanbul
• Gökyay, O. Ş. (1973). Dedem Korkudun Kitabı. Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı Kültür Yayınları: İstanbul
• Hamilton, J. (1974). “Opla-/Yopla-, Uf-/Yuf- et Autres Formes Semblables en Turc Ancien”, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, 28/1: 111-117.
• İlliyev, M. Y. (2010). Türk Tarihinde Şecere Geleneği: Türkmen Şecereleri Örneği. Yayımlanmamış Doktora Tezi Ankara Üniversitesi SBE İslâm Tarihi Ve Sanatları Anabilim Dalı: Ankara
• İnan. A. (1939). Dede Korkut Kitabında Bazı Motifler Ve Kelimelere Ait Notlar. Ankara
• İnan A.(1954). Türk Destanlarına Genel Bir Bakış. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı, Belleten: Ankara
• İnan, A. (1992). Manas Destanı, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Jirmunskiy, M. V. (2016). Dede Korkut Kitabı/Kitab-I Dedem Korkut Oğuz Kahramanlık Destanı ve Kitab-I Korkut. (Çev. Atilla Bağcı), Türk Dünyası, (S 41), s. 78.
• Jirmunskiy, M. V. (2018). Türk Kahramanlık Destanları I.-II. Bölüm, (Çev: Mehmet İsmail-Hülya Arslan Erol), Ankara: T.D.K.Yayınları
• Kafalı, M. (1994). Ebu’l Gazi Bahadır Han. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 10, Ss. 358-360, İstanbul
• Lessing, F. D. (2003). Moğolca-Türkçe Sözlük. (Çev. Günay Karaağaç), TDK Yayınları: Ankara
• Lord Raglan (1998). Geleneksel Kahraman” (Çev.Metin Ekici). Milli Folklor, C. 5, S.10-37.
• Ögel, B.(1993). Türk Mitolojisi (Kaynakları Ve Açıklamaları İle Destanlar).I. Cilt. Atatürk Kültür, Dil Ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınlar›. Türk Tarih Kurumu Basımevi: Ankara.
• Pelliot, P. (1995). Uygur Yazısıyla Yazılmış Uǧuz Han Destanı Üzerine. Atatürk Kültür, Dil Ve Tarih Yüksek Kurumu: Ankara
• Polat, M. S. (2005). Dede Korkut Hikâyelerinde Geçen “Boy Boyladı Soy Soyladı” Sözünün İfşa Ettiği “Geçmiş. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, S..13, ss.1-18.
• Ruben, W. (1944). Die 12 Geschichten des Dede Korkut. FF. Commications Ozean der Marchenströme, Teil 1, Helsinki, Ss. 193-271, 274
• Sepetçioğlu, M. N. (2004). Dedem Korkut’un Kitabı. İrfan: İstanbul
• Sümer, F. (1992). Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri-Boy Teşkilatı-Destanları. TDAV: İstanbul
• Şeşen, R. (1993). Câmi’ut-Tevârîh .Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 7, Ss. 132-134, İstanbul
• Tezcan, S. (1978). “Dede Korkut Kitabı’nda Boy Boylamak Soy Soylamak”, Ömer Asım Aksoy Armağanı, Haz. Mustafa Canpolat vd., Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara: 227-236.
• Togan, A. Z. V. (1982). Oğuz Destanı, Reşideddin Oğuznamesi, Tercüme ve Tahlili, 2. b., Enderun Kitabevi: İstanbul.
• Törökan Uulu, E. (1995). Kırgızdın Kıskaça Sancırası- 1.Tom. Uçkun: Bişkek
• Uçar, E. (2020). Dede Korkut Kitabı’ndaki Bir Soylama Üzerine. Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 3(1), 213-240.
• Yıldız, N. (1995). Manas Destanı (W. Radloff) Ve Kırgız Kültürü İle İlgili Tespit Ve Tahliller. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları
• Yıldız, N. (2009). Türk Destanlarında Çocuksuzluk. Milli Folklor, C. 21, s. 76
• Yudahin, K. K. (1998). Kırgız Sözlüğü C. I-II., (Çev. Abdullah Taymas),Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları
• Yurdagür, M. (1992). Basar. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 5, Ss. 101, İstanbul
• Zaloğlu, P. (2011).Orta Asya Ve Güney Sibirya Türklerinin Kahramanlık Destanlarında Yardımcı Tipler. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Balıkesir Üniversitesi SBE: Balıkesir
• Zakirov, S. ve Asanaliev T. (1991). Sayaktın Sanjırası. Bişkek
• Genel ağ 1. http://sanjyra.ru/sanjyra23.html adresinden 15.04.2021 tarihinde alınmıştır
• Genel ağ 2. http://sanjyra.ru/sanjyra31.html adresinden 15.04.2021 tarihinde alınmıştır.
• Genel ağ 3. http://sanjyra.ru/sanjyra48.html adresinden 15.04.2021 tarihinde alınmıştır.
• K.1 Rahat Azarov (1972) Yaşı 49 , Bişkek/Kırgızistan, Üniversite Mezunu