ÖZBEK TÜRKÇESİNDE SAYILAR ve SAYILARA GELEN YAPIM EKLERİ

Yıl 2021, Cilt: 3 Sayı: 6, 143 - 182, 31.08.2021

Selahittin Tolkun

Öz

Bu çalışmada Özbek Türkçesindeki sayılar iki bölümde ele alınmıştır. İlk bölümde sayma sayıları, Özbek gramerlerinde sayılarla ilgili kavramlar ve sayıların ne şekilde ele alındığı, yüz, ming, million ve milliard gibi sayıların kullanım özellikleri, sayıların nitelediği isimlerin +lär ve +läb ekleriyle kullanılmasının yol açtığı anlam farklılıkları, ikilemelerde sayılar, sayı bildiren diğer kelimeler, yärim kelimesinin özellikleri, bir sayısının özellikleri ve bir sayısından türemiş yapılar, konuşma dilinde görülen farklı kullanımlar, Güney Türkistan’daki (Afganistan) Özbek azınlığın dilinde görülen özel söyleyişler, yazı dilinde sayılarla ilgili yazım kuralları, özel bir ekle yapılmadığı için üleştirme sayıları gibi konular incelenmektedir. Yazının ikinci bölümünde ise sayılara gelen yapım ekleri ele alınmaktadır. Özbek Türkçesinde sayılardan fiil türetme yaygın değildir; yalnızca birlaş-, birik-, ikkilan- fiilleri bulunmaktadır. Ancak sayılardan isim türeten ekler birçok Türk lehçesine nazaran fazladır. Bunlar alfabetik olarak şunlardır: +älä ve türemişleri (+älädan), +ån(tä) / +år(tä), +åv ve türemişleri (+åvlån, +åvläb, +åvläşib), (+)åvårä, (+)bürçäk, +lämçi, +länçi, +(I)nçi, +tä ve türemişleri (+tädän, +täçä, +täläb, +täyäm,+täginä), +lik. Bu listede yer alan åvårä ve bürçäk özünde ek değildir; ancak ek gibi kullanılmaktadır. Bu eklerin bir kısmı kendi içinde işlev bakımından gruplanabilmektedir: +älä (ve türemişleri) +åv (ve türemişleri), (+)åvårä ekleri topluluk (jamlovchi) ifadesi taşıyan sıfat, zamir veya zarfları, +lämçi, +länçi, +(I)nçi ekleri ise sıra sayı (tartib) sıfatlarını türetir. Dolayısıyla bu bölümde ekler incelenirken yukarıdaki alfabetik düzende değil, ilgili ekler gruplar hâlinde ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Özbek Türkçesinde Sayılar, Özbek Türkçesinde sayı türleri, Özbek Türkçesinde sayılara gelen yapım ekleri

Kaynakça

• Referans1 Äbduäzizov Ä. Ä. (1992). Özbek Tilining Fonologiyasi vä Morfonologiyasi. Taşkent: Oqıtuvçi.
• Referans2 Äbdurähmånov Ğ.-Şükürov Ş. (1973). Özbek Tilining Tarixiy Grammatikası. Taşkent: Oqıtuvçi.
• Referans3 Äbdurähmånov H. – Räfiyev Ä. – Şådmånqulova D. (1992). Özbek Tilining Ämäliy Grammatikasi Äliy Oquv Yurtlärı Üçün. Taşkent: Oqıtuvçi.
• Referans4 Aktan, B. (2006). “Nehcü’l-Ferâdîs’in Cümle Yapısı ile ‘Takı’ ve ‘Kim’ Bağlaçlarının Kullanılışı. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, sayı 16. s. 47-62. Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/dpusbe/issue/4758/65355
• Referans5 Äliyev Ä. – Näzärov K. (1992). Özbek Tili Mä’lumåtnåmäsi. Taşkent: Fän.
• Referans6 Änårbekova Ä. – Mirzäyeva Ş. (2011). Håzırgi Özbek Ädäbiy Tili. Taşkent: Nåşir.
• Referans7 Bodrogligeti, A. J. E. (2001). A Grammar of Chagatay. Muenchen: Lincom Europa
• Referans8 Ekmann, J. (1988). Çağatayca El Kitabı. İstanbul: İ. Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Referans9 Husänov, N. - Räsulovä Z. (2004). Låtin Yåzuvigä Äsåslängän Özbek Älifbåsı vä İmlåsı (Oquv Qollänmä). Taşkent: Toşkent Moliya İnstituti.
• Referans10 İdo, Shinji (2006). Tacikçe Dilbilgisi. İstanbul: Kebikeç.
• Referans11 İsmatulla, Kh. – Clark L. (1992). Uzbek: Language Competencies for Peace Corps Volunteers in Uzbekistan. Washington, D.C.: Peace Corps.
• Referans12 Kämål, F. (komisyon başkanı). (1957). Håzırgi Zämån Özbek Tili. Taşkent: Özbekistan SSR Fänlär Akademiyasi.
• Referans13 Karadavut, Arda (2020). Eski Türkçede Sayılar: Yapısal ve Anlamsal Bir Yaklaşım. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora tezi.
• Referans14 Qıliçev, E. (1992). Özbek Tilining Ämäliy Stilistikasi. Taşkent: Oqıtuvçi.
• Referans15 Rähmätulläyev Ş. (2006). Håzırgi Ädäbiy Özbek Tili (därslik). Taşkent: Universitet
• Referans16 Tolkun, S . (2021). Özbek Türkçesinde +lär Eki. IJVUTS, 3(5),1-38. Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/ijvuts/issue/60512/883340
• Referans17 Tolkun, S. (2002). “Özbek Türkçesi’nde Yeni Kelime Türetmede Kullanılan Yabancı Unsurlar”, Türk Dünyası Dili ve Edebiyatı Dergisi Güz 2002, TDK, s. 337-365.
• Referans18 Tolkun, S. (2016). Afgan Türkistanı Edebiyatından Örnek Bir Şahsiyet: Üstad Metin -İnceleme- Şiirler-Sözlük. İstanbul: Kitabevi.
• Referans19 Tolkun, S. (2018). “Klasik Doğu Türk Şiirinde +GInA Ekinin Ahenk Unsuru Olarak Kullanılması” IJHE, Cilt:4, Sayı:7, Sayfa:208-231.
• Referans20 Tursunov U. – Muxtårov C. – Rähmätulläyev Ş. (1992) Håzırgi Özbek Ädäbiy Tili Åliy Oquv Yurtlärı Üçün. Taşkent: Özbekistån.
• Referans21 Yåqubcånov Ä. – Tursunov S. (2008). Ösimlikşunåslik. Taşkent: Fän vä texnologiya. Referans14 Mädväliyev, Ä. – E. Begmätov- N. Mähmudov (2013). Özbek Tilining İmlå Luğäti.Taşkent: Akademnaşr
• Referans15 Mirtåciyev M. (1992). Håzirgi Özbek Tili. Taşkent: Oqıtuvçi.
• Referans16 Özbek Tilining İzåhli Luğäti I-V (2006-2008). Taşkent: Dävlät İlmiy Näşriyåtı