Türkmenlerin Kökeni ve Afganistan’a Yerleşmeleri

Yıl 2023, Cilt: 5 Sayı: 9, 72 - 88, 28.02.2023

Nuryağdı Soyer

Öz

Bu makalenin amacı Türkmenlerin kökeni hakkındaki görüşleri değerlendirmek ve onların Afganistan’a yerleşme süreçlerini ortaya çıkarmaktır. Makalede tarama, tahlil ve sentez yöntemleri kullanılmıştır. Oğuz Türklerinin atası olduğu kabul edilen efsanevi Oğuz Han’a dayanmaktadır. Bazı Oğuz kabileleri için X. yıldan itibaren Türkmenler diye bahsedilmeye başlanmıştır. Bu kabileler için bir müddet Oğuz ve Türkmen kelimeleri eş anlamlı olarak kullanılırken daha sonra onlara Türkmenler denilmiştir. Türkmenlerin asıl vatanı, Orta Asya’da Ceyhun nehri ile Hazar Denizi arasında uzanan bozkırlardır. Eskiden göçebe yaşam tarzına sahip olan ve hayvancılıkla uğraşan Türkmenler, hayvanlarıyla beraber Orta Asya bozkırlarında farklı sebeplerle hep göç etmişler ve yerleşik hayata geçmeleri epey zaman almıştır. Afgan Türkistanı da denilen Afganistan’ın kuzey bölgesi aslında büyük Türkistan’ın doğal bir parçasıdır. Bu yüzden Güney Türkistan da denilen bu bölgede hep Türkler yaşamıştır. Günümüzde de çoğunluğunu Özbekler ve Türkmenlerin oluşturduğu birçok Türk boyu bu bölgede dillerini, geleneklerini ve kültürlerini yaşatmaktadırlar. Günümüzde idari birim olarak 34 vilayete bölünen Afganistan’ın 10 vilayetini kapsayan Afgan Türkistanında Türkçe bilen birisi dil sorunuyla karşılaşmamaktadır. Çoğunluğu 1920’li ve 30’lu yıllarda, Sovyetlerin zulmünden kaçarak, günümüz Türkmenistan Cumhuriyeti topraklarından göç edip Afganistan’a yerleşmiş olan Türkmenler, Afganistan’ın kuzey bölgesini kendilerine kalıcı yaşam yeri olarak seçmişlerdir.

Anahtar Kelimeler

Türkmenlerin kökeni, Oğuz Han, Güney Türkistan, Afganistan Türkmenleri

Kaynakça

• Afganistan Ulusal İstatistik ve Bilgi Kurumu 2022-2023 yılı raporu.
• Afganistan 2014 Anayasası.
• Abdullaev, K. (2009). From Xinxian to Khorasan: History of the Central Asian Migration of 20the Century, Dushanbe, Irfon.
• Ârız, G. J. (2003). Serhadat ve Taksimatı İdariyi Afganistan: Der Tûlı Tarikh, Kabil, Khatiz Biyaraghawonei İdare.
• Bahman, A. (2001). Turkmen Görinişi Tarikhta, Kabil, Al-Biruni Printing Press
• Bleuer, Ch. (2012), State-Building, Migration And Economic Development On The Frontiers Of Northern Afghanistan And Southern Tajikistan, Journal Of Eurasian Studies, 3, 69-79.
• Bregel, Y. (2003). An Historical Atlas of Central Asia (Handbook of Oriental Studies,Section 8, Volume 9, Leiden&Boston (Brill).
• CLARK, L. (1998). Turkmen Reference Grammar, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• ERÖZ, M. (1991). Yörükler, İstanbul, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Grousset, R. (1980). Bozkır İmparatorluğu, (Çev. M. Reşat Uzmen), İstanbul, Ötüken Neşriyat.
• Kafesoglu, İ. (1958). "Türkmen Adı, Manası ve Mahiyeti", Jean Den armağanından Ayrı Basım, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 121-133.
• Kara, M. (2002). Hazar Ötesi Türkmenleri ve Türkmenistan, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi (14).
• KAŞGARLI, M. (1985). Dîvânü Lûgati’t-Türk (Çev. Besim Atalay), Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Kocaoğlu, T. (2001). Türkistan’da Yenilik Hareketleri ve İhtilaller: 1900-1924, UZNED, Heemstede.
• Liechti-Stucki, A. E. (1991). The Ersari Turkmen of Afghanistan: Some Aspects of Social and Economic Organization and Change in a Central Asian Turkic Society, (Yayınlanmamış Doktora tezi), Australian National University.
• Rahmonova-Schwarz, D. (2010). Migrations During the Soviet Period and in the Early Years of USSR’s Dissolution: A Focus on Central Asia, Revue Européenne des Migrations Internationales, cilt 26, sayı 3, Aralık, sayfa 9-30.
• Rasekh, M S. (2002). Tarikh ve Farhangi Turkmenha, Kabil, İntişarat-i Mayvand.
• Rasekh, M. S. (2016). A Study of the Turkmen Dialects of Afghanistan Phonology – Morphology – Lexicon – Sociolinguistic Aspects, Yayınlanmamış Doktora tezi, Humboldt Üniversitesi.
• Slobin, M. (1976). Music in the Culture of Northern Afghanistan, Division I Faculty Publications, Paper 103, Wesleyan University.
• Sümer, F. (1972). Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri - Boy Teşkilatı – Destanları, Ankara, Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Taşağıl, A. "MANGIŞLAK", TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/mangislak (02.02.2023).
• ŞAHİN, S. (2016), Afganistan’daki Türkmen Varlığı ve Kültürü Üzerine, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 5/3 2016 s. 1144-1160.
• UÇAR, F. (2010). Türk Dünyası, Konya, Çizgi Kitabevi.
• Vambery, A. (1993), Bir Sahte Dervişin Orta Asya Gezisi, İstanbul, Ses Yayınları