Özbek Kültürü ve Dil Mirası: Afganistan'da Özbek Lehçesi Eğitimi ve Okuryazarlık

Yıl 2025, Cilt: 7 Sayı: 1, 111 - 130, 28.02.2025

Sayed Hamidullah Sadat

Öz

Özbek Lehçesi, Türk lehçelerinden biri olup Özbek Lehçesi ya da Özbek lehçesi olarak da adlandırılır. Orta Asya'nın köklü kültürlerinden biri olan Özbek halkının konuştuğu bu dil, zengin tarihi geçmişi ve edebi birikimiyle dikkat çeker. Günümüzde Özbekistan'ın resmi dili olan Özbek Lehçesi, diğer Türk dilleriyle ortak özellikler taşısa da kendine özgü gramer ve kelime hazinesiyle ayrışır. Bununla birlikte, Özbek Lehçesi yalnızca Özbekistan'da değil, çevre ülkelerdeki Özbek toplulukları arasında da önemli bir kültürel bağ oluşturur. Afganistan’da Özbek Lehçesi, ülkenin kültürel çeşitliliğini yansıtan önemli bir etnik ve dilsel unsur olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu makale, Özbek Lehçesi’nin tarihsel kökenlerini, kültürel bağlamını ve Afganistan’daki güncel durumunu kapsamlı bir şekilde ele almaktadır. Özbek Lehçesi, yalnızca etnik Özbek topluluğunun ana dili değil, aynı zamanda kültürel kimliğin korunması ve aktarılması açısından da kritik bir role sahiptir. Ancak dilin eğitimde, medyada ve günlük yaşamda kullanımıyla ilgili ciddi sorunlar bulunmaktadır. Özellikle anadil eğitimi, eğitim materyallerinin eksikliği ve medya içeriklerinin yetersizliği, Özbek Lehçesi’nin sürdürülebilirliğini tehdit etmektedir. Bu bağlamda, makale hem dilin güçlü yönlerini hem de geliştirilmesi gereken alanları analiz ederek çözüm önerileri sunmaktadır. Araştırmada, demografik veriler ve anket sonuçları ışığında dilin kullanım biçimleri ve beceriler ele alınmıştır. Katılımcıların büyük bir kısmı, okuma ve konuşma becerilerinde kendilerini yetkin görürken, yazma ve dilbilgisi alanlarında gelişime ihtiyaç duyduklarını belirtmiştir. Günlük okuma alışkanlıkları ve Özbek Lehçesi yazılı materyallere erişimin sınırlı olması, dilin günlük yaşamda daha yaygın bir şekilde kullanılabilmesi için gerekli altyapının eksikliğini göstermektedir. Eğitim alanında ise materyal yetersizliği, öğretmen kadrolarının eksikliği ve dil kurslarına olan yüksek talep dikkat çekmektedir. Katılımcıların %79,7’sinin çocuklarına Özbek Lehçesi eğitim aldırmak istemesi ve %89,3’ünün anadil eğitiminin faydalı olduğunu düşünmesi, bu konuda ciddi bir talep olduğunu ortaya koymaktadır. Makale, Özbek Lehçesinin korunması ve geliştirilmesi için öneriler sunmaktadır. Eğitim materyallerinin geliştirilmesi, dil kurslarının artırılması, medya içeriklerinin çeşitlendirilmesi ve yazılı kaynaklara erişimin kolaylaştırılması gibi adımlar öne çıkmaktadır. Ayrıca, devletin bu alanda daha fazla yatırım yapması ve uluslararası iş birliklerinin güçlendirilmesi gerektiği vurgulanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Afganistan, Özbek Lehçesi, Okuryazarlık, Dil becerileri

Uzbek Culture and Linguistic Heritage: Education and Literacy in the Uzbek Dialect in Afghanistan

Öz

The Uzbek Dialect, one of the Turkic dialects, is also referred to as Uzbek or Uzbek Turkish. Spoken by the Uzbek people, one of Central Asia's oldest cultural communities, this language stands out with its rich historical heritage and literary tradition. Today, the Uzbek Dialect serves as the official language of Uzbekistan. While it shares common features with other Turkic languages, it distinguishes itself through its unique grammar and vocabulary. Moreover, the Uzbek Dialect functions as a significant cultural bond not only within Uzbekistan but also among Uzbek communities in neighboring countries. In Afghanistan, the Uzbek Dialect emerges as a key ethnic and linguistic element reflecting the country’s cultural diversity. This study comprehensively examines the historical roots, cultural context, and current status of the Uzbek Dialect in Afghanistan. Beyond being the native language of the ethnic Uzbek community, the Uzbek Dialect plays a critical role in preserving and transmitting cultural identity. However, there are significant challenges regarding its use in education, media, and daily life. Particularly, issues such as the lack of native language education, insufficient educational materials, and limited media content pose threats to the sustainability of the Uzbek Dialect. This study analyzes both the strengths of the language and the areas that require development, offering recommendations for improvement. Based on demographic data and survey results, the study examines the usage patterns and skills associated with the language. While a majority of participants consider themselves proficient in reading and speaking, they report a need for improvement in writing and grammar skills. Limited access to written materials in Uzbek and inadequate daily reading habits indicate the lack of necessary infrastructure to promote the language's more widespread use in daily life. In the field of education, the shortage of materials, insufficient teaching staff, and the high demand for language courses stand out as major issues. The findings reveal that 79.7% of participants wish for their children to receive education in Uzbek, and 89.3% view native language education as beneficial, highlighting a substantial demand in this regard. The study offers recommendations for the preservation and development of the Uzbek Dialect. These include the development of educational materials, the expansion of language courses, the diversification of media content, and improving access to written resources. Furthermore, it emphasizes the need for increased government investment in this area and the strengthening of international collaborations.

Anahtar Kelimeler

Afghanistan, Uzbek Turkish, Literacy, Language Skills

Kaynakça

• 1964 Kanun-ı Esasi-yi Afganistan (p. 24). (1964). https://moj.gov.af/
• 1976 Kanun-ı Esasi-yi Afganistan (p. 49). (1976). https://moj.gov.af/dr/ مجموعه -قوانین-اساسی-ملغی- افغانستان
• 1980 Kanun-ı Esasi-yi Afganistan (p. 42). (1980).
• 1987 Kanun-ı Esasi-yi Afganistan (p. 64). (1987).
• 1990 Kanun-ı Esasi-yi Afganistan (p. 66). (1990).
• 2004 Kanun Asasi Afganistan (p. 78). (2004).
• Akyüz, M. (2012). Geç Dönem Çağtay Edebiyatıdan Günümüz Afganisatn Özbek Edebiyatının Tarihi Gelişimi ve Faryab Edebi Muhiti. Fatih Üniversitesi.
• Azaad, A. B. (2019). 1990-2015 Arası Afganistan Siyasetinde Afganistan Türkleri ve General Sostum. Gazi Üniversitesi.
• Duman, S. (2019). Afganistan’da Türkler. Berikan Yayınevi.
• Hajiyarali, F. (2011). Afganistan’ın Etnik Yapısı ve Kimlik Sorunu. Akdeniz Üniversitesi.
• Jawad, N. (1992). Afghanistan : A Nation of Minorities. Minority Rights Group.
• Kara, Ö. (2004). Soviyet İşgalindeki Afganistan’dan, Türkiye Komutasındaki ISAF’a. Karadeniz Teknik Üniversitesi.
• Kohan, M. A. (2020). Darbare Zaban Uzbiki va Caygah an dar Afganistan. 8 Subh Gazitesi. https://8am.media/fa/about-the-uzbek-language-and-its-place-in-afghanistan/
• Nazary, K. (2018). Afganistan’da Türkçe Öğretimi Bağlamında Gelişen Türkiye Algısı. T.C. Sakarya Üniversitesi.
• Popal, K. (2019). Nijad va Miliyethay Afganistan.
• Şahrani, E. (2017). Tarihçeyi Akvam dar Afganistan (Beşinci Ba). Kânûn-i Farhengi Qazil Çopan.
• Şahrani, İ. (2016). Tarikçeyi Aquam dar Afganistan (5. Baskı). Kanun Farhangi Qizil Çupan.
• The Marine Corps Intel ligence Activity. (2001). Afghanistan Country Handbook. http://scioteca.caf.com/bitstream/handle/123456789/1091/RED2017-Eng-8ene.pdf? sequence=12&isAllowed=y%0Ahttp://dx.doi.org/10.1016/j.regsciurbeco.2008.06.005%0Ahttps://www.researchgate.net/publication/305320484_SISTEM_PEMBETUNGAN_TERPUSAT_STRATEGI_MELESTARI
• Türkiye Diyanet Vakfı. (1988). Cilt 1. In Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (p. 559). Türkiye Diyanet Vakfı.
• UNESCO. (2021). The right to education: What’s at stake in Afganistan?