Azerbaycan Türkçesindeki -an / -ən Sıfat-Fiil Ekini Özbek Türkçesinde Karşılayan Biçimbirimler

Yıl 2025, Cilt: 7 Sayı: 1, 70 - 82, 28.02.2025

Badısaba Budaglı

Öz

Bu çalışma, köklü yazılı geleneğe sahip iki Türk lehçesindeki (Batı Oğuz grubundan Azerbaycan Türkçesi ve Karluk grubundan Özbek Türkçesi) belirli sıfat-fiil yapılarının karşılaştırılmasından elde edilen bulguları ortaya koymaktadır. Özbek Türkçesinde yaygın olarak kullanılan bazı sıfat-fiil ekleri, diğer lehçelerde çeşitli eklerle karşılanmaktadır. Bu konu, Azerbaycan Türkçesine odaklanan karşılaştırmalı bir biçimbilimsel analiz yoluyla ele alınmıştır. İnceleme, Yusif Vəzir Çəmənzəminli’nin Azerbaycan Türkçesinde kaleme alınmış Qızlar Bulağı adlı romanının Özbek Türkçesindeki çevirisine dayanmaktadır. Öncelikle, Azerbaycan ve Özbek Türkçelerinde sıfat-fiil yapıları ve bu yapılarda yaygın olarak kullanılan ekler hakkında bilgi verilmektedir. Ardından, Azerbaycan ve Türkiye Türkçesinde sıkça kullanılan -an / -ən sıfat-fiil ekine karşılık Özbek Türkçesinde kullanılan ekler tespit edilerek bu eklerin Özbek Türkçesindeki işlevleri açıklanmaktadır. Araştırmamızın temelini oluşturan tez çalışmasından alınan örneklerin yanı sıra, çeviri metinde bulunmayan ancak Özbek Türkçesinde varlığını sürdüren diğer sıfat-fiil eklerine dair örnekler de çeşitli kaynaklardan yararlanılarak ele alınmaktadır. Çalışmamızdaki örnekler, 34 harfli Ortak Türk Alfabesi kullanılarak sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Azerbaycan Türkçesi, Özbek Türkçesi, mastar, sıfat-fiil, karşılaştırma

Morphological Units in Uzbek Turkic Corresponding to the -An / -Ən Participle Suffix in Azerbaijani Turkic

Öz

This study explores the findings from the comparison of specific participle structures in two Turkish dialects with deep-rooted written traditions (Azerbaijani Turkish from the Western Oghuz group and Uzbek Turkish from the Karluk group). Some participle suffixes commonly used in Uzbek Turkish have equivalents in other dialects, often represented by various suffixes. This topic is addressed through a comparative morphological analysis focusing on Azerbaijani Turkish. The examination will be based on the translation of Yusif Vəzir Çəmənzəminli’s novel “Qızlar Bulağı” originally written in Azerbaijani Turkish (Çəmənzəminli, 2005; Şåhismåil). Information about the participle structures and their most common suffixes in Azerbaijani and Uzbek Turkish will first be presented. Subsequently, we will identify the suffixes used in Uzbek Turkish that correspond to the widely used -an / -ən participle suffix in Azerbaijani and Türkiye Turkish, explaining their functions in this dialect. Examples from the thesis, which forms the basis of our research, are included. Additionally, examples of other participle suffixes that exist in Uzbek Turkish but do not appear in the translation are discussed, drawing from various sources. The examples in this study are transcribed using the 34-letter Common Turkish Alphabet.

Anahtar Kelimeler

Azerbaijani Turkish, Uzbek Turkish, infinitive, participle, comparison

Kaynakça

• Atamuradova, Q., Begmatova, S. (05.01.2025). Fe’lning Vazifa Shakllari. https://bestpublication.org/index.php/pedg/article/view/5878/6230
• Çəmənzəminli, Y. V. (2005). Əsərləri, 2. Cild, Bakü: Avrasiya Prеss.
• Doğan, E. (2012). Türkçe Cümle Bilgisi I, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi yayını.
• Füzuli, M. (2005). Əsərləri, 1. Cild, Bakü: Şəq-Qərb nəşriyyatı.
• Həsənova, S. (2021). Feili Sifətlərin Nitq Hissələri Sistemində Yeri. Hüseynova, M., Nağısoylu, M., Yusupova, A. (edlr.) Linqvistika Problemləri. Cild 2, № 1. Bakü (s. 126-134).
• Hojiyev, A. (1973). Fe’l, Taşkent: Uzbekiston SSR Fan Nashriyoti.
• Şohismoil, F. (çevirmen). Qızlar Buloğı, Taşkent: Jahon Adabiyoti Jurnali.
• Kazımov, Q. (2010). Müasir Azərbaycan Dili (Morfologiya), Bakü: Elm və Təhsil nəşriyyatı.
• Po’latov, A., Mo’minova, T., Po’latova, İ. (2003). Dunyoviy O’zbek Tili, Taşkent: O‘zbekiston Milliy Universiteti Bosmaxonasi.
• Tolkun, S. (2009). Özbekçede Fiilimsiler, İstanbul: Dijital Sanat Yayınları.
• Turniyozov, N., Rahimov, A. (2006). O‘zbek Tili, Semerkant.
• Xəlilov, B. (2018). Azərbaycan Dilində Feil, Bakü: Adiloğlu nəşriyyatı.
• Zülfüqarlı, S. (2009). Azərbaycan Dili. Bakü: İqtisad Universiteti nəşriyyatı.
• Dilsuz. (15.01.2025). https://senet.az/bloq/sana-bu-qonce-leb-xendandir-ey-dust-sultan-selim-ve-sah-ismayilin-seirleri-3887
• Tenişev, E. R., Yartseva, V. N., Solntsev, V. M., Tolstoy, N. İ. (1997). Yazıki Mira. Tyurkskiye Yazıki (Dünya Dilleri. Türk Dilleri), Bişkek: “Kırgızistan” yayınevi.