Rus Kaynaklarına Göre Hive Hanlığının Rus Çarlığı ile Diplomatik İlişkileri: Başlangıcından 1873’e Kadar

Yıl 2025, Cilt: 7 Sayı: 2, 134 - 146, 29.08.2025

Yusuf Kılıçaslan

https://doi.org/10.59305/ijvuts.1641876

Öz

Elçilik makamı bir devletin bağımsızlığını simgeleyen ve iktidarı temsil eden bir siyasi organ olarak tarihin her safhasında önemini korumuştur. Hive Hanlığı’nda elçilik heyetinin başında genellikle molla olarak bilinen din adamları görevlendirilmiş, hanın isteklerini karşı tarafa bildirerek çoğu kez geri dönmüşler, bazen de siyasi şartlara bağlı tutuklanmışlardır. İlk elçilik girişimini on altıncı yüzyılın ortalarında Ruslar ticari amaçlı olarak İngiliz Jenkinson ile birlikte bir heyet göndererek başlatmıştır. Hive Hanlığı bu elçilik heyetine karşılık vermiş ve iki devlet arasında yaklaşık üç buçuk asır sürecek olan diplomasi trafiği böylece başlamıştır. Hive Hanlığı’ndan gönderilen elçilerin ziyareti genellikle ticari faaliyetlerin sürdürülebilmesi ve tüccarların güvenliğinin sağlanması noktasında yoğunlaştığı görülmektedir. Rus elçilik heyetlerinin Hive Hanlığı’na gönderilme nedenlerinden birisi esir ve kölelerin serbest bırakılması, bölgenin zenginlikleri ve güzergâhları keşif etmek amacı da taşımaktadır. Ruslar tarafından Türkistan Hanlıklarına gönderilen Rus seyyah ve elçilerin eserleri Türkiye’de ziyadesiyle çalışılmış ve önemli eserler ortaya çıkmıştır. Ancak Hive Hanlığı’ndan Rus Çarlığı’na yapılan elçilik ziyaretleri araştırmacıların nazarından kaçmıştır. Bizim çalışmamızın odaklandığı nokta Hive Hanlığı’ndan Rus Çarlığı’na gönderilen elçilik heyetleri ve ne maksatla ziyarette bulunduklarıdır. Bu makalenin ana kaynakları Ruslar tarafından tutulan kayıtlar ve seyahat notları oluşturmakta iken Türkiye’de yapılan ve konuyu direkt olarak ele almayan çalışmalardan da yeterince istifade edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hive Hanlığı , Rus Çarlığı , Türkistan , Elçilik Ziyareti , Müzakere

Diplomatic Relations of Khiva Khanate with the Russian Tsardom According to Russian Sources: From the Beginning to 1873

Öz

As a political organ symbolizing the independence of a state and representing the power, the ambassadorial office has maintained its importance at every stage of history. In Khiva Khanate, the embassy delegation was usually headed by clergymen known as mullahs, who reported the Khan's requests to the other side and returned most of the time, and sometimes they were arrested depending on the political conditions. The first embassy attempt was made by the Russians in the mid-sixteenth century when they sent a delegation with the Englishman Jenkinson for commercial purposes. The Khanate of Khiva responded to this embassy delegation and thus began the diplomatic traffic between the two states that would last for nearly three and a half centuries. It is seen that the visits of the envoys sent from Khiva Khanate were generally focused on the continuation of commercial activities and ensuring the security of the merchants. One of the reasons why Russian embassy delegations were sent to Khiva Khanate was to release captives and slaves and to explore the riches and routes of the region. The works of Russian travelers and ambassadors sent to Turkestan Khanates by the Russians have been extensively studied in Turkey and important works have emerged. However, the embassy visits from Khiva Khanate to the Russian Tsardom have escaped the attention of researchers. Our study focuses on the embassy delegations sent from Khiva Khanate to the Russian Tsardom and the purpose of their visits. While the main sources of this article are the records and travel notes kept by the Russians, the studies conducted in Turkey, which do not directly address the subject, have also been sufficiently utilized.

Anahtar Kelimeler

Khiva Khanate , Russian Tsardom , Turkestan , Embassy visit , Negotiations

Kaynakça

• Bartold, V. (1911). İstoriya İzuçeniye Vostoka v Evropıe i v Rossiy. St. Petersburg: Tip. MM. Stas.
• Danilevskiy, G. İ. (1851). Opisanıye Hıvınskogo Hanstva. Zapiski İmparatorskogo Russkogo Geografiçeskogo Obşestva Kniga 5, S. Petersburg: y.y.
• Jenkinson, A. (1886). EarlyVoyages and Travels to Russia and Persia. (Vol. I). E. Delmar Morgan, C. H. Coote. (Ed.). New York: Printed For The H. S.
• Jurnal Ministerstva Naradnogo Prosveşeniye Şestoe Desyatiletiye. (1884). Çast CCXXXIV. S. Petersburg: Tip. V. S.
• Kara, G. (2023). Rus Elçisi G. İ. Danilevskiy’nin Hive Hanlığı Tasviri. Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi. Aralık. 8 (2). 108-127.
• Karakulak, M. (2020). Türkistan’da Efendiler ve Köleler. İstanbul: Kronik Kitap.
• Kemaloğlu, İ. (2019). Sibir Hanlığı. TDV İslam Ansiklopedisi, EK- 2. Ankara. 505-506.
• Koç, D. (2017). Hive Hanlığı. Avrasya'nın Sekiz Asrı Çengizoğulları. Hayrünnisa Alan, İlyas Kemaloğlu. (Ed.). İstanbul: Ötüken Neşriyat. 572-631.
• Konçev, A. V. (2017). Hivinskiy Faktor vo Vneşney Polıtıka Rossiskoy İmperii XVIII Pervoy Palavini XIX vv.https://cyberleninka.ru/article/n/hivinskiy-faktor-vo-vneshney-politike-rossiyskoy-imperii-hu111-pervoy-poloviny-h1h-vv/viewer (Erişim Tarihi: 05.02.2025).
• Özkan, M. (2018). Bekoviç Gibi Kaybetmek; Aleksanrd Bekoviç Çerkassy’in 1717 Hive Seferi, MUTAD, V (I). 93-111.
• Özkan, M. (2021). Buhara Hanlığı 1500-1920. İstanbul: Selenge Yayınları.
• Özkan, M. (2022). Hive Hanlığı 1511-1920. İstanbul: Selenge Yayınları.
• Purgstal, J. V. H. (2020). Kırım Hanlığı Tarihi. Seyfi Say (Çev.). İstanbul: İnsan Yayınları.
• Puteşestviya İz Orenburga v Hivu Samarskogo Kurptsa Rukavkına v 1753 gadu. (1840). St. Petersburg; Tip. Mins. Vinut.
• S. V. Jukovskiy, S. V. (1915). Snoşeniya Rossiy s Buharoy i Hivoy zaPaslednee Trehsotletie. Petrograd: Trud Obşestva Orientalistov.
• Saray. M. (1991). Astarhan Hanlığı. TDV İslam Ansiklopedisi. Cilt 3. İstanbul. 505.
• Saray, M. (1998). Hive Hanlığı. TDV İslam Ansiklopedisi. Cilt 18. İstanbul: 167-170. (Son Güncelleme 14.05.2024).
• Şahsi, R. (2021). Hive ve Rus Kaynaklarına Göre Ata Murat Han İsyanı: Başlangıcı, Gelişimi ve Sonuçları (1855-1867). Gazi Türkiyat, (28). 145-163.
• Taşağıl, A. (2001). Kasım Hanlığı. TDV İslam Ansiklopedisi. Cilt 24. İstanbul. 543-544.
• Terentev, M. A. (1906). İstorıya Zaveovanıye Sredney Aziy c Kartami i Planami. Cilt I, S. Peterburg: Tipo Lit.
• Türkoğlu, İ. (2022). Kazan Hanlığı. TDV İslam Ansiklopedisi. Cilt 25. Ankara. 136-138.
• Ulyanitskiy, V. A. (1889). Snoşenıya Rossiy s Srednego Azieyu i İndeyu v XVI-XVII vv. Moskova: Unıversitetskaya Tip.
• Veselovskiy, N. (1877). Oçerki İstoriko-Geografiçeskih Svedeniy o Hivinskom Hanstve ot Drevneyşıh Vremen do Nastoyaş. St. Petersburg: Tip. Brat. Panteelevih.