رقمنة الأقسام الشرعية للبنوك الإسلامية في ضوء مقاصد الشريعة

Yıl 2025, Sayı: 14, 109 - 136, 30.06.2025

Nebil Seyid İsa , Khaled Dershwı

https://doi.org/10.62188/ilahiyat.1540643

Öz

تعتبر المصارف الإسلامية أحد متطلبات العصر وضرورة اقتصادية لكل مجتمع مسلم يرفض المعاملات المحرمة وعلى رأسها الربا, ونجاح هذه المصارف بات متوقفا على حسن استثمارها وتسخيرها للتكنولوجية الحديثة في الخدمات المصرفية, وموضوع هذا البحث هو تناول أثر هذا التحول على الرقابة الشرعية, ويهدف إلى بيان المصالح والمفاسد المترتبة على هذا التحول, ومدى مساهمة الرقمنة في تيسير وإنجاح العملية الرقابية, وقد أثمر هذا البحث جملة من النتائج أهمها: أن التحول الرقمي يعتبر من نوع المصالح الحاجية ومن رتبة الحاجة العامة والمصالح المترتبة على الرقمنة تربو على مفاسدها, كما أن التحول الرقمي ملائم لأسس الاقتصاد الإسلامي ومقاصده ولا تعارض بينهم, ثم إن الأقسام الشرعية بحاجة للتطوير الرقمي ولا يمكنها الاستغناء عنه, وفي نهاية البحث أذكر بعض التقنيات الرقمية الخادمة للجهاز الشرعي, والتي تمكنه من القيام بمهامه على أكمل وجه وبجهد أقل, على أنه ينبغي الإشارة إلى أن هذه العملية لا تهدف إلى استبدال موظفي الجهاز الشرعي بالأنظمة والبرامج, بل هي عملية دعم للموظفين وتسهيل العمليات وتوفير جهودهم وأوقاتهم بما هو أكثر فائدة, إضافة إلى رفع مستوى الضبط والتدقيق الشرعي للخدمات.

Anahtar Kelimeler

التحول الرقمي , البنوك الرقمية , المصارف الإسلامية الرقمية , الدردشة الآلية , أتمتة العمليات الآلية

DIGITIZING THE SHARIA DEPARTMENTS OF ISLAMIC BANKS IN LIGHT OF THE OBJECTIVES OF SHARIA

Öz

Islamic banks are one of the requirements of the era and an economic necessity for every Muslim society that rejects forbidden (Haram) transactions, especially usury. The success of these banks now depends on their good investment and harnessing of modern technology in banking services. The subject of this research is to address the impact of this transformation on Sharia supervision. It also aims to clarify the benefits and harms resulting from this transformation, and the extent to which digitization contributes to facilitating and making the supervisory process successful. This research has yielded a number of results, the most important of which are: Digital transformation is considered a type of necessary interests and of the rank of public need, and the benefits resulting from digitization outweigh its harms. Digital transformation is also compatible with the foundations of the Islamic economy and its objectives, and there is no conflict between them. Therefore, Sharia departments need digital development and cannot do without it. At the end of the research, I mention some digital technologies that serve the Sharia department, which enable it to perform its tasks in the best possible way and with less effort. However, it should be noted that this process does not aim to replace the employees of the Sharia department with systems and programs, but rather it is a process of supporting employees, facilitating operations, and saving their efforts and time with what is more useful, in addition to raising the level of Sharia control and auditing of services.

Anahtar Kelimeler

Digital transformation , Digitization , Digital banks , Digital Islamic banks , Chatbot , Robotic process automation

İSLAM DİNİN AMAÇLARI IŞIĞINDA İSLAMİ BANKALARDAKİ ŞERİAT BÖLÜMÜNÜN DİJİTALLEŞTİRİLMESİ

Öz

İslami bankalar, başta faiz olmak üzere haram işlemleri reddeden her Müslüman toplum için çağın gerekliliklerinden biri ve ekonomik bir gereklilik olarak kabul edilmektedir. Bu bankaların başarılı olması, bankacılık hizmetlerine iyi yatırım yapmalarına ve modern teknolojiden yararlanmalarına bağlıdır. Bu araştırmanın amacı, bu dijital dönüşümün din denetimi üzerindeki etkisini ele almayı ve bu dönüşümün yararlarını ve zararlarını, dijitalleşmenin denetim sürecinin kolaylaştırılmasına ve başarısına ne ölçüde katkıda bulunduğunu açıklamayı amaçlamaktadır. Bu araştırmada ortaya çıkan pek çok sonuç var, bunlardan en önemlileri: dijital dönüşümün gerekli ve kamusal bir ihtiyaç olduğu, dijitalleşmeden kaynaklanan çıkarların zararlarından daha ağırlıklı olduğu, dijital dönüşüm aynı zamanda İslam ekonomisinin temelleri ve hedefleriyle de uyumlu olduğu ve aralarında herhangi bir çelişki olmadığı, üstelik şeriat bölümünün dijital gelişime ihtiyacı olduğu ve olmazsa olmazlardan olduğudur. Araştırmanın sonunda şeriat bölümüne hizmet eden ve görevlerini tam anlamıyla kolaylaştıran ve daha az çaba sarf ederek yerine getirmesini sağlayan bazı dijital tekniklere değinilmiştir. Ancak şunu da belirtmek gerekir ki, bu süreç şeriat bölümünün çalışanlarını sistem ve programlarla değiştirmeyi amaçlamamakta, aksine çalışanları destekleme, işlemlerini kolaylaştırma, onların çaba ve zamanlarından en faydalı bir şekilde tasarruf sağlamayı amaçlamaktadır. Ek olarak hizmetlerin şeriat kontrolü ve denetimi kalitesinin yükseltilmesi de amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

otomatik işlemlerin otomasyonu , Dijital dönüşüm , Dijitalleştirme , Dijital bankalar , Dijital İslami bankalar , Otomatik mesajlaşma

Kaynakça

• Abdü’l-Mun’im Abdullâh– Duvayrî, Zâyid, “el-Bunuk el-İslamiyye er-Rakmiyye min Vicheti Nazarin Şeriyyetin (Tecribetü Devleti Kuveyt) ” Beytü’l-Meşûra Dergisi 19 (Nisan 2023), 163-207, https://doi.org/10.33001/M0104202319/111
• Âl Burnu, Muhammed Sıdkî, Mevsûatü’l-Kavâidi’l-Fıkhiyye, Cilt 12, Müessesetü'r-Resâle, Beyrut 2003.
• Azîzî, Şihâb Ahmed Said, “İdaretü’l- Bunukü’l-İslamiyye”, Dârü’n-Nefâis, Ürdün 2012.
• Bûdâye, Murad, el-Mesârif'ul-İslâmiyeti'r-Rakamiyye, Ru'yetün Makâsıdiyye, Beytü’l-Meşûra Dergisi, Sayı 11, Katar 2019.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail, el-Câmiʿu’s-Sahîh, Thk. Muhammed Zuhayr b. Nâsır en-Nâsır, Cilt 9, el-Matbaʿatu’l-Kübrâ el-Emîriyye, Kahire 1311.
• Cîzâvî, Muhammed Ahmed, “Manzumetüz-Zekati ve Hululü’l-İdareti’r-Rakmiyye: Nemuzec Muktarah” Bahûs 27 Dergisi (Ekim: 2019), 557-572. https://search.emarefa.net/detail/BIM-1249233
• Cüveynî, Abdülmelik b. Abdullah, Nihâyetül-Matlab fi Dirâyetil-Mezheb. Thk. Prof. Dr. Abdü’l-Azîm Mahmûd ed-Dîb. Cilt 20, Dârü’l-Minhâc, Beyrut 1428/2007.
• Dekkâş, Muhenned, Devrü’-Rakmeneti fi Tatviri Ameli’l-Aksamı’ş-Şer’iyye. PDF: Merkez Ebhâs Fıkıh el-Mu'âmalât el-İslâmiyye, 26/05/2021. https://kantakji.com/6602/
• Emîn, Ben Zîta. Devrü’r-Rakabeti’ş-Şer’iyye fi Tahsini’l-Edai’l-Mali lil-Masarifi’l-İslamiyye Dirase Meydaniyye bi-Fer’ Masrafi’l-Selam Edrar ve Rakle Adrar: Ahmed Dreyah Üniversitesi, İktisat Fakültesi, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Feliyâşî, Sâmiyye. “et-Tahavvülü’r-Rakmi li-Kıta’i’t-Temvili’l-İslami fi Zılli Caiheti Korona el-Vakı’ ve’t-Tahaddiyat: Masrafü’l-İslam ke-Nemuzec” el-Mecelle el-Cezayiriyye li'l-Ulûm el-İctimâiyye ev'l İnsâniyye Dergisi 10/2 (2022), https://asjp.cerist.dz/en/article/209841
• Haddâd, Besme – İbrâhîm, Mahmûd, “Münşetaü’l-Amal ve’t-Tahavvülü’r-Rakmi” el-Mecelletu'l-Mısriyye li'l-Malûmat Dergisi 21 (2018), 24-31, https://jstc.journals.ekb.eg/article_116733.html
• Hammâd, Hamza, er-Rakabetü’ş-Şer’iyye fi’l-Masarifi’l-İslamiyye, Ürdün Üniversitesi, Lisansüstü Çalışmalar Fakültesi, Yüksek Lisans Tezi, 2004.
• İbn Fâris, Ahmed, Muʿcem Makâyîsü'l-Luğa, Thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn, Cilt 6, Dârü'l-Fikr, Beyrut 1399/1979.
• İbn Manzûr, Muhammed, Lisânü’l-ʿArab, Cilt 15, Dâr Sâdir, 3. Baskı, Beyrut 1414.
• İlyât, Ahmed, er-Rakabetü’ş-Şer’iyye ala A’mali’l-Masarifi’l-İslamiyye, Nablus, en-Necâh Millî Üniversitesi, İslami İlimler Fakültesi, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr. b.ferah el-Ensarî, el-Câmiʿ li-Ahkâmi’l-Kur’ân, Thk. Ahmed el-Berdûnî ve İbrâhîm Atfîş, Cilt 10, Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 2. Baskı, Kahire 1384/1964.
• Lâleddîn, Muhammed Ekrem, “Devrü’r-Rakabe’ş-Şer’iyye fi Zabtı Amali’l-Masarifi’l-İslamiyye Ehemmiyetüha ve Şurutuha ve Tarikatkü A’meliha” Uluslararası İslami Fıkıh Akademisi Mecmuası 19 (1434/2013), 295-335, https://dawa.center/file/7854
• Meğribî, Abdülhamîd Abdülfettâh, el-İdaretü’l-İstirateciyye fi’l-Bunukü’l-İslamiyye, İslam Araştırmaları Enstitüsü, Cidde 1425/2004.
• Nâbtî, Mübareke, el-Avamilü’l-Müessire fi Rıza’l-A’umela an Hademati’l-Masarifi’l-İslamiyye leda Zebain Bank Bereke – Biskra-, Biskra: Muhammed Khidr Üniversitesi, İktisat ve İşletme Fakültesi, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Siddîk, Abdülfettâh. “Makasıdü’ş-Şeria fi Hıfzi’l-Mal” Kahire islami davet Fakültesi Yıllığı 11/29 (2017), 515-569, https://journals.ekb.eg/article_37376.html
• Suyûtî, Celâlüddîn Abdurrahman b. Ebî Bekir, el-Eşbâh ve'n-Nezâir fi Kavâid ve Furûi Fıkhiş-Şafiiyye, Cilt 1, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1411/1983.
• Şahâde, Meha, “et-Tahavvülü’l-Rakmi ve’t-Teknolocya’l-Maliyye fi’l-Masarifi’l-İslamiyye – Dirase fi’l-Masalıh ve’l-Mefasid” Beytü’l-Meşûra Dergisi, 17 (Nisan 2022), 27-69, https://doi.org/10.33001/M0104202217/93
• Şirbînî, Muhammed b. Ahmed el-Hatîb. Muğnî’l-Muhtâc ilâ Maʿrifeti Meʿânî Elfâzi’l-Minhâc. Cilt 6, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1415/1994.
• Tahribîn, Velîd – Buharass, Emîn, “Vakı’ ve Afak et-Tahavvülü’r-Rakmi leda’l-Mesarifi’l-İslamiyye: Dirasetü Haleti Masrafi el-Bilad es-Suudi” Mecellet Mâlik b. Nebî Li'l-Buhûs ve'd-Dirâsât Dergisi 4/1 (30.06.2022), 150-165, https://asjp.cerist.dz/en/article/195839
• Zuhaylî, Vehbe, el-Mu'âmalât el-Mâliyye el-Mu'âsira, Cilt 10, Dârü’l-Fikr, Şam 2002.