Aslah konusu Bağlamında Mâtürîdî’nin Mu’tezile Eleştirileri

Yıl 2020, Sayı: 14, 73 - 102, 31.12.2020

Muhammet Aydın

Öz

Din/İslam yalnız Allah hakkında söylenilen hükümlerden ve önermelerden ibaret değildir. Dine kaynağı bakımından bakıldığında ilahi/lâhuti tabiatı söz konusu iken; dinin hedef kitlesi söz konusu edildiğinde insani/nâsuti karakterinden söz etmek mümkündür. Kimi ekoller din konusunda yaratıcıya ve O’nun sıfatlarına önem ve ağırlık verirken kimi ekoller dinin muhatabı konumundaki insanı ön plana almışlardır. Başka bir ifadeyle din/yaratıcı karşısında insanın sorumluluklarını, yeteneklerini, sınanmasını ve özgürlüğünü ele alıp tartışmışlardır. Aslah konusu Kelâm’da insan fiilleri kapsamında konumlandırılmaktadır. Ancak her ekol farklı noktalardan/hassasiyetlerden hareket etmektedir. Kimi hareket noktası olarak Allah’ın mutlak kudretini, ezeli bilgisini ve mutlak iradesini esas almışken kimileri hareket noktası olarak insanın kapasitesini, sorumluluğunu ve özgürlüğünü esas almışlardır. Bu açıdan bakıldığında ekollerin kendi iç tutarlılıklarını muhafaza ettikleri söylenebilir. Zira her biri sahip oldukları metodolojileri üzerinden konuya yaklaşmaktadırlar. Biz bu makalede Mâtürîdî’nin aslah konusuna yaklaşımını ele alırken temel referanslarını ortaya koymayı ve Mu’tezile’ye yaptığı eleştirileri tasviri olarak tespit etmeyi amaçladık. Bu araştırmada temel metinler olarak Mâtürîdî’nin Tevhid adlı Kelâm klasiği ile hacimli Te’vîlât’ını esas aldık.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Mâtürîdî, Mu’tezile, Aslah, Hikmet

Mâtürîdî’s Criticisms of Mu’tazilah in the Context of Aslah

Öz

Islam is not only about the decrees and propositions about Allah. In term of a source of religion, the divine nature is in question; When it comes to the purpose of the religion, it is possible to talk about is humanitarian character. Some schools give importance to the creator and his attributes in religion, while some put human being as address of religion in the foreground. In other words, they discussed the responsibilities, abilities, testing and freedom of the human against the creator. The subject of 'Aslāh is positioned within the scope of human acts in Kalām. However, each school moves from different points. Some of them based on the absolute power, eternal knowledge and absolute will of Allah as a starting point, and some are based on human capacity, responsibility and freedom as a starting point. From this point of view, it can be said that the schools maintain their internal consistency because each of them approaches the subject through their methodology. In this article, we aimed to reveal the basic references of Mâtüridî, while discussing their approach to the subject of 'Aslāh to identify his criticisms of Mu'tazilah as a description. Besides, we have taken Mâtüridî's classical kalam, titled Kitâb al-Tawhid, and his voluminous Ta'wīlāt as the primary texts.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Mâtüridī, Mu’tazilah, ‘Aslāh, Hikmat

Kaynakça

• Akın, Murat. “Mu’tezile’nin Aslah Teorisinde Farklılaşması”. Turkish Studies. 11/7. (2016), 31-42.
• Aslan, İbrahim. (2014). Kâdî Abdulcebbar’a Göre Dinin Akli ve Ahlaki Savunusu. Ankara: Otto Yayınları.
• Aslan, İbrahim. (2016). Kâdî Abdulcebbar’a Göre Aklın ve Dilin Sınırlarında Kur’an. Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
• Alper, Hülya. (2012). “Matürîdî’nin Mu’tezile Eleştirisi: Tanrı En İyiyi Yaratmak Zorunda mıdır?” Büyük Türk Bilgini İmâm Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı, 22-24 Mayıs. İstanbul: İfav Yayınları, 207-214.
• Altıntaş, Ramazan. (2003). Kur’ân’da Hidayet ve Dalâlet. İstanbul: Pınar Yayınları.
• Aytaç, Muhammed Eşref. (2017). “Matürîdî’nin Te’vîlâtü’l-Kur’ân’da Mu’tezile’yi Tenkid Metodu ( Aslah Görüşü Bağlamında Bir Çalışma)” IV. Uluslararası Şeyh Şa’ban-ı Veli Sempozyumu (Hanefîlik-Mâtûrîdîlik). 5-7 Mayıs 2017. Kastamonu, 2/419-427.
• Çelebi, İlyas. “Hüsün ve Kubuh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 19. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Düzgün, Şaban Ali. (ed.). Semerkant İlim Havzası ve Mâtürîdî. İmam Mâtürîdî’nin Eserlerinden Türkçe Seçki. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2011.
• Esed, Muhammed. (2009). Kur’an Mesajı Meal-Tefsir. çev. C. Koytak & A. Ertürk. İstanbul: İşaret Yayınları.
• Evkuran, Mehmet. (2012). “Matürîdîliğin Teolojik ve Sosyolojik Bileşenleri Üzerine –Teo-Sosyolojik bir Değerlendirme-”. Büyük Türk Bilgini İmâm Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı, 22-24 Mayıs. İstanbul: İfav Yayınları, 495-523.
• Evkuran, Mehmet. (2019). İslam Kelâm’ında Zihniyetler Matürîdîlik Eş’arîlik ve Selefîlik Üzerine Tezler . Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
• Gecit, Mehmet Salih. (2018). İmâm Mâtürîdî’nin Mu’tezile Eleştirilerinde Kullandığı Dil ve Üslup. Uluslararası Din ve Dil Sempozyumu. 30 Kasım Iğdır, 2018.
• Güler, İlhami. (2011). Allah’ın Ahlâkîliği Sorunu. Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
• İlhan, Avni. “Aslah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 3. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Kâdî Abdulcebbar. (1958-65) el-Muğnî fî Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl. Edt. Taha Hüseyin. Thk. Emin el-Hûli vd. Kahire.
• Kâdî Abdulcebbar. (1996) Şerhu Usûl-i Hamse. Thk. Abdulkerim Osman. Kahire.
• Kâdî Abdulcebbar. (tsz) el-Muhît bi’t-Teklîf. Thk. Ö Azmi ve A el-Ehvânî. Mısır.
• Kâdî Abdulcebbâr. (1969). Muteşâbihu’l-Kur’ân, thk. Adnan Muhammed Zarzûr. Dâru’t-Turâs. Kahire.
• Kalaycı, Mehmet. (2014). “Eş’ari’nin İkmâli Mâtürîdî’nin İhmali: İki İmam Gelenekleri İçerisindeki Konumlarına Dair Bağlamsal Bir Analiz”. Uluğ bir Çınar İmâm Maturîdî Uluslararası Sempozyum. 28-30 Nisan 2014. Eskişehir, 133-144.
• Kaya, Sibel. (2020). “Mu’tezile Kelâmında ‘Vücûb Alellah’ ilkesi ile ilişkilendirilen Fiiller”. İslâmî Araştırmalar Dergisi. 31(2): 325-45.
• Koçoğlu, Kıyasettin. (2010). “İmam Mâturîdî’nin Mutezile Algısı”. Milel ve Nihal İnanç Kültür ve Mitoloji Araştırmaları dergisi. 7(2). 241-276.
• Koçoğlu, Kıyasettin. (2005). Maturîdî’nin Mu’tezile’ye Bakışı. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Doktora tezi.
• Kutlu, Sönmez. (2012). “Matûrîdî Akılcılığı ve Bunun Günümüz Sorunlarını Çözmeye Katkısı”. Büyük Türk Bilgini İmam Matürîdî ve Matürîdîlik. Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı 22-24 Mayıs 2009. İstanbul: 549-575.
• Kutlu, Sönmez. (ed.). İmam Maturîdî ve Maturîdîlik. Ankara: Otto Yayınları, 2012.
• Matürîdî, Ebu Mansur. (2013). Kitabü’t-Tevhid. çev. B. Topaloğlu. İstanbul: İsam Yayınları.
• Matürîdî. Ebu Mansur. (2006). Te’vilâtü’l-Kur’ân. İlmi Kontrol: B. Topaloğlu. İstanbul: Mizan Yayınevi.
• Musahan, Ali Yıldız. “Mâveraünnehir Bölgesinde Mûtezile-Mâtûrîdî Etkileşimi”. Dicle ÜİFD: 17/1. (2015) 185-220.
• Öge, Sinan. (2015). İslam Kelâmcılarında Lütuf Teorisi. Ankara: Fecr Yayınları.
• Özdemir, Faruk. (2017). Te’vîlâtü’l-Kur’ân ve el-Keşşâf’ta Kelâmi Tartışmalar. Ankara: Araştırma Yayınları.
• Özdemir, Metin. (2003). Allah’ın Bilgisinin Ezeliliği ve İnsan Hürriyeti. İstanbul: İz Yayıncılık.
• Özdemir, Metin. (2012). “Mâtürîdî’nin Mu’tezîli Akılcılığa Yönelttiği Eleştirilerin Epistemolojik Temelleri”. Büyük Türk Bilgini İmâm Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı. 22-24 Mayıs İstanbul: İfav Yayınları. 215-229.
• Özsoy, Ömer- Güler, İlhami. (1999). Konularına Göre Kur’an. Ankara: Fecr Yayınevi.
• Polat, Fethi Ahmet. (2012). “Te’vîlâtü Ehli’s-Sünne’de Mu’tezîli Söylemin Kritiği”. Büyük Türk Bilgini İmâm Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı. 22-24 Mayıs İstanbul: İfav Yayınları,230-271.
• Topaloğlu, Bekir-Çelebi, İlyas. (2010). Kelâm Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İsam Yayınları.
• Türcan, Galip. (2019). “Mu’tezile’nin Ortaya Çıkışı Bağlamında Dini ve Sosyo-Kültürel Çevre”. Süleyman Demirel ÜİFD. 2019/1. 42. 43-74.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Hidâyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 17. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Kader”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 9. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Cârullah Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. el-Keşşâf an Hakâ’ikı Ğavâmidı’t-Tenzîl ve Uyûni’l-Ekâvîl fî Vucûhi’t-Te’vîl. çev. A. Hatip-M Erdoğan vd. ed. Murat Sülün. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları. 2017.