Modern Dönemdeki Fıkhî Problemlerin Klasik Kaynaklar Üzerinden Yorumu (Beklenmeyen Hal Ve Mücbir Sebep Örneği)

Yıl 2018, Sayı: 9, 47 - 78, 30.06.2018

Mustafa Harun Kıylık

Öz

Diğer İslâmî ilimlerde olduğu gibi İslâm Hukukunun da gelişim ve olgunlaşma dönemi diyebileceğimiz hicri II. ve III. asırda epey mesafe kat edilmiştir. Fakat fıkhî mezheplerin teşekkülünden sonra artık yeni şeyler üretme, yerini şerh ve hâşiye yazma geleneğine bırakmıştır. Belli bir dönemden sonra bu gelenek de terk edilmiş ve artık karşılaşılan yeni problemlerin klasik kaynaklar üzerinden yeniden yorumlanması suretiyle çözüme kavuşturulması şeklinde bir yol takip edilmiştir. Fakat dinamik olan sosyal ve ekonomik hayatta karşılaşılan yeni problemler hususunda takip edilen bu yöntemin ciddi manada çözüm sunamaması, bilhassa Osmanlı İmparatorluğunun son dönemlerinde özellikle de hukuk alanında yeni arayışları ve dolayısıyla Tanzimat dönemini beraberinde getirmiştir. Hatta İslâm hukukçularının bu alandaki yetersizliği veya diğer bir ifadeyle İslâm Hukuku alanındaki bu boşluk, batının ve batı hayranlarının iştahını kabartmış ve onları çözümü yabancı hukuk sistemlerinde aramaya sevk etmiştir. Böylece ceza hukuku ve ticaret hukuku gibi alanlardaki boşluk, büyük oranda Fransa'daki ilgili kanunlardan alınarak doldurulmuş; medeni kanun için ise Fransız Code Civil’in tercüme edilip alınması teklif edilmiştir. Ne var ki Ahmet Cevdet Paşa’nın baskın gelmesi bu fikri ikinci plana atmış ve fıkha müstenid milli bir kanun olan “Mecelle” hayatiyet kazanmıştır.
1926'da İsviçre Medeni Kanunu'nun aynen iktibası ile resmi düzlemde İslâm Hukuku âtıl kalmış ve bu anlamda güncel problemlerin İslâm Hukuku üzerinden çözüm bulma şansı büyük oranda azalmıştır. Dolayısıyla günümüze kadar karşılaşılan olaylarda İslâm Hukuku ancak sosyal hayatta, doktrinde, akademik çalışmalarda ve fetvalarda varlığını devam ettirme fırsatı bulmuştur. Her ne kadar İslâm Hukuku, hukuk sahasında bağlayıcı olma fonksiyonunu yitirse de sosyal hayatta karşılaşılan yeni problemlerin özellikle klasik kaynaklarımız üzerinden yeniden değerlendirilmesi yoluna gidilmiş ve İslâm Hukuku açısından mevzular açıklığa kavuşturulmuştur. Ne var ki bu kaynaklarda birebir aynı olaylara rastlanılamasa bile benzer örnekler veya çözüme katkı sunacak temel prensipler tespit edilebilmiştir. Bu cümleden olarak modern dönemde özellikle de borçlar hukuku alanında ön görülemeyen ve karşı konulamayan bir takım olaylar, akitlerden kaynaklanan edimlerin ifasını zorlaştırmakta ve hatta imkânsızlaştırmaktadır. Günümüzde mücbir sebep ve beklenmeyen hal olarak ifade edilen bir takım nazariyeler ile bu problemlerin çözümü cihetine gidilmiştir. İşte bu çalışma, klasik fıkıh kaynaklarımızda yer alan âfet kavramı ve âfetlerin akitler üzerindeki etkisinden hareketle elde edilen bulguları mücbir sebep ve beklenmeyen hal nazariyesi açısından yorumlama gayreti içerisinde olacaktır.

Anahtar Kelimeler

İslâm Hukuku, Beklenmeyen Hal, Mücbir Sebep, Âfet, Câiha, Yorum.

Interpretation Of The Problems Of Jurisprudence Encountered In The Modern Era On Classical Islamic Legal Sources (Unexpected Situation And Force Major)

Öz

Just as in other Islamic sciences, the Islamic Law has been extended a lot in the second and third centuries, which we can call the period of development and maturation. But after the formation of Islamic law sects, the tradition of explaining previously written works prevailed instead of producing new things. After a certain period, this tradition has also been abandoned and a solution has been sought through reinterpretation of new problems encountered through classical sources. However, this method, which has been followed in the dynamic problems of social and economic life, has not provided a serious solution. This, in particular, has led to new quests in the recent period of the Ottoman Empire, especially in the field of law, and thus to the Tanzimat period. In fact, the lack of Islamic lawyers in this area, or in other words, this vacuum in the field of Islamic law has raised the appetite of the western and western admirers and has led them to seek solutions in foreign legal systems. Thus, the gap in the fields such as criminal law and commercial law was largely filled by taking the relevant laws in France; for the civil code, the French Code Civil has been proposed to be translated. But the domination of Ahmet Cevdet Pasha has taken this idea to the second plan and “Mecelle”, a national law based on Islamic law, has been prepared.
With the adoption of the Swiss Civil Code in 1926 officially, Islamic Law has lost its function and the chances of finding solutions to current problems through Islamic law have been greatly reduced. Hence, Islamic law has found opportunity to continue its existence only in social life, doctrine, academic studies and fatwa. Although Islamic Law loses its function as binding in the law, new problems encountered in social life have been reevaluated especially through our classical sources and problems have been solved in terms of Islamic Law. Although the same events can not be found in these sources, basic principles that would contribute to similar examples or solutions could be identified. This cumulatively, in the modern period, especially in the field of debts, some unforeseen and irrevocable events make it difficult or even impossible to carry out acts originating from contracts. Today, a number of theories, which are expressed as “force majör” and “unexpected situation/imprecision”, have been sought to solve these problems. This study will investigate the effects of natural disasters in our classical Islamic legal sources on contracts and try to interpret the results obtained from these two theories.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Unexpected Situation/İmprecision, Force Major, Disaster, Jaiha, Comment.

Kaynakça

• Ahmet Cevdet Paşa, Tezâkir, Türk Tarih Kurumu Basımevi, II. Dizi, sy. 17 b1, (2. Baskı), Yayınlayan: Cavid Baysun, Ankara 1986.
• Ahmed Muhtar Abdulhamid Ömer, Mu‘cemu'l-Luğati'l-Arabiyyeti'l-Muâsıra, I-IV, (1. Baskı), Âlemu'l-Kutub, yy., 2008.
• Akgündüz, Ahmet, “Ahmet Cevdet Paşa ve Kanunlaştırma Hareketleri”, TDVY., Ahmet Cevdet Paşa, (Sempozyum: 9-11 Haziran 1995), Ankara 1997, (335-341).
• Ali, Ahmed Midhat, Nazariyyetü'z-Zurûfi'l-İstisnâiyye, Dirâse Mukârane, Câmiatu Kâhire, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Kâhire, ts.
• Ali Haydar, Hâce Emin Efendi, Dürerü'l-Hükkâm fi Şerhi Mecelleti'l-Ahkâm, I-IV, (1. Baskı), Dâru'l- Cîl, yy., 1991.
• Anay, Harun, "Ahmet Cevdet Paşa'nın Modernizme Bakışı", TDVY., Ahmet Cevdet Paşa, (Sempozyum: 9-11 Haziran 1995), Ankara 1997, (67-77).
• Asım Efendi, Ebu'l-Kemal Ahmed el-Mütercim, el-Okyanûsu'l-Basît fi Tercemeti'l-Kâmûsi'l-Muhît, Kâmûsu'l-Muhît Tercümesi, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, (I-IV), (1. Baskı), İstanbul 2013.
• Atalay, Arif, İslâm Hukukunda Kabz, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 2012
• Aydın, M. Akif, "Mecellenin Hazırlanışı", Osmanlı Araştırmaları IX, İstanbul 1989, (31-50).
• -------, "Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye" md., DİA, XXVIII, Ankara 2003.
• Aynî, Ebû Muhammed b. Ahmed b. Musa b. Ahmed b. Hüseyn el-Ğitâbî Bedruddin, el-Binâye Şerhu'l-Hidâye, I-XIII, (1. Baskı), Dâru'l-Kutubi'l-İlmiyye, Beyrut 2000.
• Bâcî, Ebû’l-Velîd Süleyman b. Halef b. Sa‘d b. Eyyûb, el-Muntekâ Şerhu'l-Muvatta, I-VII, (1. Baskı), Matbaatu's-Saâde, yy., h. 1332.
• Bardakoğlu, Ali, "İslâm Hukukunda ve Modern Hukukta Beklenmeyen Hal Nazariyesi", Erciyes Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy. 2, Kayseri 1985.
• Bereketî, Muhammed Amîm el-İhsan el-Müceddidî, et-Ta'rîfâtu'l-Fıkhiyye, (1. Baskı), Dâru'l- Kutubi'l-İlmiyye, 1986.
• Berki, Ali Himmet, "Mecelle", İslâm Medeniyeti, (Dini-İlmi-Fikri Aylık Mecmua), Kasım 1967, Yıl-1, sy. 4.
• Beyhâkî, Ebû Bekir Ahmed b. el-Hüseyin b. Ali b. Musa el-Hüsrevcirdî el-Horasânî, es-Sünenü'l- Kübrâ, I-X, (3. Baskı), (thk. Muhammed Abdulkadir Atâ), Dâru'l-Kutubi'l-İlmiyye, Beyrut 2003.
• Buceyremî, Süleyman b. Muhammed b. Ömer, Hâşiyetu'l-Buceyremî ala Şerhi'l-Menhec, I-IV, Matbaatü'l-Halebî, yy., 1950.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail, Sahîhu’l-Buhârî, I-VIII, Çağrı Yay. İstanbul 1992.
• Buhûtî, Mansur b. Yunus b. Salahaddin İbn Hasen b. İdris, Keşşâfü'l-Kınâ‘ an Metni'l-İknâ‘, I-IV, Dâru'l-Fikr, Beyrut 1982.
• Bû Lihye Cemîle, Nazariyyetü'z-Zurûfi't-Târie fi'l-Kânûni'l-Medenî el-Cezâirî, Dirâse Mukârane, Câmiatu'l-Cezâyir, Ma‘hedu'l-Hukuk ve'l-Ulûmi'l-İdâriyye, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Cezâyir 1983.
• Cemel, Süleyman b. Ömer b. Mansur el-Uceylî el-Ezherî, Hâşiyetu'l-Cemel ala Şerhi'l-Menhec, I-V, Dâru'l-Fikr, yy., ts.
• Cüveynî, Abdulmelik b. Abdillah b. Yûsuf b. Muhammed, Nihâyetü'l-Matlab fî Dirâyeti'l-Mezheb, (1. Baskı), (thk. Abdulazim Mahmud ed-Dîb), Dâru'l-Minhâc, yy., 2007.
• Dâmâd Efendi, Abdurrahman b. Muhammed b. Süleyman Şeyhzâde, Mecmaü’l-Enhur fî Şerhi Mültekâ’l-Ebhur, I-IV, Dâru İhyâi't-Türâsi'l-Arabî, yy., ts.
• Desûkî, Ebû Muhammed b. Ahmed b. Arafe, Hâşiyetü’d-Desûkî ale'ş-Şerhi’l-Kebîr, I-IV, (Derdîr'in "Şerhu'l-Kebîr"i ile birlikte), Dâru'l-Fikr, yy., ts.
• Dural, Mustafa, Borçlunun Sorumlu Olmadığı Sonraki İmkansızlık, İstanbul 1976.
• Ebû Dâvud, Süleyman b. Eş‘as, Sünenü Ebî Dâvud, I-II, Çağrı Yay., İstanbul 1992.
• Ebu'l-Bekâ, Eyyûb b. Mûsa el-Hüseynî, el-Küllîyât Mu‘cemun fi'l-Mustalahât ve'l-Furûku'l-Luğaviyye, (thk. Adnan Derviş-Muhammed Mısrî), Beyrut, ts.
• Ebû Zekeriya el-Ensârî, b. Muhammed, Esne'l-Metâlib fi Şerhi Ravzi't-Tâlib, I-IV, Dâru'l-Kitâbi'l-İslâmî, (Remlî'nin "Hâşiyetü'l-Kebîr"i ile birlikte), yy., ts.
• Ellek, Hasan, "Osmanlı'da Kanunlaştırma Hareketleri Ve Mecelle", Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2014/3, c. 3, sy. 6, (119-159).
• Erdoğan, Mehmet, Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü, (3. Baskı), Ensar Yay., İstanbul 2010.
• Erman, Hasan, İstisnâ Sözleşmesinde Beklenilmeyen Haller, Fakülteler Matbaası, Ankara 1970.
• Ezherî, Muhammed b. Ahmed b. el-Ezherî el-Herevî, Tehzîbu'l-Luğa, I-VIII, (thk. Muhammed İvaz Mur‘ib), Dâru İhyâi't-Türâsi'l-Arabî, Beyrut 2001.
• Feyyûmî, Ahmed b. Muhammed b. Ali, el-Misbâhu'l-Münîr fi Ğaribi'ş-Şerhi'l-Kebîr, I-II, Mektebetü'l-İlmiyye, Beyrut, ts.
• Feyzioğlu, Feyzi Necmeddin, Borçlar Hukuku, Genel Hükümler, II. cilt, İstanbul 1976.
• Firuzâbâdî, Mecduddin Ebû Tahir Muhammed b. Yakub, el-Kâmusu’l-Mûhît, I, (8. Baskı), Müeessesetü'r-Risâle, Beyrut 2005.
• Gökçe, Oktay-Tetik, Çiğdem, Teoride ve Pratikte Âfet Sonrası İyileştirme Çalışmaları, Afad, T.C. Başbakanlık Âfet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı, Ankara 2012.
• Gözübenli, Beşir, "Türk Hukuk Tarihinde Kanunlaştırma Faaliyetleri ve Mecelle", TDVY., Ahmet Cevdet Paşa, (Sempozyum: 9-11 Haziran 1995), Ankara 1997, (285-299).
• Gözübüyük, Abdullah Pulat, Hukukî Mesuliyet Bakımından Mücbir Sebepler ve Beklenmeyen Haller, Kazancı Yayınevi, (3. Baskı), Ankara 1977.
• Haraşî, Ebû Abillah Muhammed b. Abdullah, Şerhu Muhtasar-ı Halîl, I-VIII, Dâru'l- Fikr, Beyrut, ts.
• Haskefî, Muhammed b. Ali b. Muhammed el-Hısnî Alauddin, ed-Durrü'l-Muhtar Şerhu Tenvîri'l- Ebsâr ve Câmiu'l-Bihâr, I, (1. Baskı), (thk. Abdulmünim Halil İbrahim), Dâru'l-Kutubi'l-İlmiyye, yy., 2002.
• Hattâb er-Ruaynî, Şemsüddin Ebû Abdillah b. Muhammed b. Abdurrahman, Mevâhibu'l-Celîl fi Şerhi Muhtasari Halîl, I-VI, (3. Baskı), Dâru'l-Fikr, 1992.
• Hısnî, Takiyyuddin Ebû Bekr b. Muhammed el-Hüseynî el-Hısnî ed-Dımeşkî, Kifâyetü'l-Ahyâr fi Halli Ğâyeti'l-İhtisâr, (1. Baskı), Ali Abdulhamid Baltacı-Muhammed Vehbî Süleyman, Dâru'l-Hayr, Dımeşk 1991.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdulaziz, Reddü'l-Muhtâr ale'd-Dürri'l-Muhtâr, I-VI, (2. Baskı), Dâru'l-Fikr, Beyrut 1992.
• İbn Ebî Şeybe, Ebûbekir Abdullah b. Muhammed b. İbrahim, el-Musannef fi'l-Ehâdîs ve'l-Âsâr, I-VII, (1. Baskı), (thk. Kemal Yûsuf el-Hût), Mektebetü’r-Rüşd, Riyad 1989.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebû’l-Fadl Şihâbüddin Ahmed b. Ali, Fethü’l-Bârî Şerhu Sahîhi’l-Buhârî, I- XIII, (1. Baskı), (Ta‘lik: Abdulaziz b. Abdullah b. Bâz), Dâru'l-Ma‘rife, Beyrut 1379.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Saîd, el-Muhallâ bi'l-Âsâr, I-XII, Dâru'l-Fikr, Beyrut, ts.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed b. Muhammed b. Kudâme el-Cemmâîlî el-Makdisî, el-Muğnî, I-X, Mektebetü'l-Kâhire, 1968.
• İbn Kudâme el-Makdisî, Ebû'l-Ferec Şemsuddin Abdurrahman b. Muhammed b. Ahmed, eş-Şerhu’l-Kebîr ala Metni'l-Mukni‘, I-XII, Dâru’l-Kitâbi'l-Arabî, Basıma hazırlayan: Muhammed Reşid Rıza, yy., ts.
• İbn Manzûr, Ebû’l-Fadl Cemaluddîn el-Ensârî er-Rüveyfiî el-İfrikî, Lisânu’l-Arab, I-XV, (2. Baskı), Dâru Sâdır, Beyrut 1994.
• İbn Müflih, Ebû İshak Burhaneddin, el-Mubdi‘ fi Şerhi'l-Mukni‘, I-VIII, Beyrut 1997.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrahim b. Muhammed, el-Bahru’r-Râik Şerhü Kenzi’d- Dekâik, I-VIII, (3. Baskı), (thk. Zekeriyya Umeyrât), (İbn Âbidîn Hâşiyesi ile birlikte), Dâru'l-Kitâbi'l-İslâmî, yy., ts.
• İbn Rüşd, Ebû’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Ahmed, Bidâyetü’l-Müctehid ve Nihâyetü’l-Muktesid, I-IV, Dâru’l-Hadîs, Kâhire 2004.
• İbnu'l-Esîr, Mecduddin Ebu's-Saadât el-Mübârek b. Muhammed, en-Nihâye fî Ğarîbi'l-Hadîs ve'l-Eser, I-V, (thk. Tahir Ahmed ez-Zâvî-Mahmûd Muhammed et-Tanâhî), el-Mektebetü’l-İlmiyye, Beyrut 1979.
• İbrahim Mustafa-Ahmed ez-Ziyat-Hamid Abdulkadir-Muhammed en-Neccâr, el-Mu‘cemu'l-Vasît, Dâru'd-Da‘ve, ts.
• Kabbânî, Muhammed Reşid, "Nazariyyetu'z-Zurûfi't-Târie fi'l-Fıkhi'l-İslâmî ve'l-Kânûni'l-Vad‘î", Mecelletü Mecma‘i'l-Fıkhi'l-İslâmî, Cidde, yıl, 2, sy. 2.
• Kadı Abdulvehhâb, Ebû Muhammed Abdulvehhâb b. Nasr es-Sa‘lebî el-Bağdâdî, Uyûnu'l-Mesâil, (1. Baskı), (thk. Ali Muhammed İbrahim Bûrûye), Dâru İbni Hazm, Beyrut 2009.
• Kadri Paşa, Mürşidu'l-Hayrân ila Ma‘rifeti Ahvâli'l-İnsân, (2. Baskı), İfrinciye (Mısır) 1891.
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şehabeddin Ahmed b. İdris b. Abdürrahman, ez-Zahîre, I-XIV, (1. Baskı), (thk. Muhammed Haccî, Saîd A'rab ve Muhammed Bû Hubze), Dâru'l-Ğarbi’l-İslâmî, Beyrut 1994.
• Karaman, Hayreddin, İslâm Hukuk Tarihi, 8. Baskı, İz Yay., İstanbul 2011.
• Kâsânî, Alâaddün Ebî Bekir b. Mesud b. Ahmed, Bedâiu’s-Sanâi’ fî Tertîbi’ş-Şerâi’, I-VII, (2. Baskı), Dâru'l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1986.
• Keskioğlu, Osman, "Ahmet Cevdet Paşa (1822-1895) Hayatı ve Eserleri", Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Yıl: 1966, c. XIV, (221-234).
• Kıylık, Mustafa Harun, İslâm Borçlar Hukukunda Doğal Âfetlerin Akitlere Etkisi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 2016, (Doğal Âfetlerin Akitlere Etkisi).
• -------, "İslâm Hukukunda Ve Modern Hukukta İki Tarafa Da Borç Yükleyen Sözleşmelerin Değişen Koşullara Uyarlanmasının İmkânı", İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi, sy. 29, Nisan 2017, ss. 157-183.
• -------, "Tanzimat'tan Sonra Zorunlu Görülen Kodifikasyon Fikri ve Bu Hususta Ahmed Cevdet Paşa'nın Batı Hayranlarına Karşı Verdiği Mücadele: "Mecelle", Türkiye Adalet Akademisi Uluslararası Mecelle Sempozyumu, Bursa 2017, ss. 405-433.
• Kisbet, Mustafa, İslâm Hukukuna Göre Satım Akdinde Malın Kabz ve Teslimi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa 2010.
• Koçak, Muhsin-Dalgın, Nihat-Şahin, Osman, İslâm Hukuku, Ensar Yay., 4. Baskı, İstanbul 2017.
• Köse, Saffet, İslâm Hukukuna Giriş, Hikmetevi Yay., 4. Baskı, İstanbul 2014.
• -------, "İslâm Hukukunun Modern Hukuka Katkıları Konusunda Bir Deneme", Makâlât, 1991/1, (7-33), (İslâm Hukukunun Katkıları).
• Lokman, Vahy Faruk, ez-Zurûfu'l-İstisnâiyye Elleti Tatrau ale'l-Akd Ba‘de İbrâmih, Dirâse Mukârane, Amman 1992
• Mâlik b. Enes, Muvatta, I-II, Çağrı Yay., İstanbul 1992.
• Merdâvî, Alâudin Ebu'l-Hasan Ali b. Süleyman, el-İnsâf fi Ma‘rifeti'r-Râcih mine'l-Hilâf, I-XII, (2. Baskı), Dâru İhyâi't-Türâsi'l-Arabî, ts.
• Metîrât, Âdil Mübârek, Ahkâmu'l-Cevâih fi'l-Fıkhi'l-İslâmî ve Sılatuha bi Nazariyyeteyi'z-Zarura ve'z-Zurûfi't-Târie, Câmiatü'l-Kâhire Küllîyetü'l-Ulûm, Kısmu'ş-Şerîati'l-İslâmî, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Kâhire 2001.
• Mevsilî, Ebû’l-Fazl Mecdüddin Abdullah b. Mahmud b. Mevdûd, el-İhtiyâr li-Ta‘lîli’l-Muhtâr, I-V, (thk. Şeyh Mahmud Ebû Dakika), Tab‘atü'l-Halebî, Kâhire 1937.
• Mevsûatu'l-Fıkhi'l-İslâmî, (Mevsûatu Cemal Abdunnâsır el-Fıkhiyye), I-XX, Kâhire 1990.
• Mevvâk, Ebû Abdillah Muhammed b. Yûsuf b. Ebi'l-Kasım b. Yûsuf el-Abderî el-Ğırnâtî, et-Tâc ve'l-İklîl li Muhtasari Halîl, I-VIII, (1. Baskı), Dâru'l-Kutubi'l-İlmiyye, 1994.
• Molla Hüsrev, Muhammed b. Faramurz b. Ali, Dürerü'l-Hükkâm Şerhu Gureri'l-Ahkâm, I-II, Dâr-u İhyâi'l-Kütübi'l-Arabîyye, ts.
• Müslim, Ebû’l-Hüseyin Müslim b. Haccâc, Sahîhu Müslim, I-V, Çağrı Yay., İstanbul 1992.
• Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Şuayb, Sünenü’n-Nesâî, I-VIII, Çağrı Yay. İstanbul 1992.
• Nevevî, Ebû Zekeriyya Muhyiddin Yahya b. Şeref,el-Mecmû‘ Şerhu’l-Mühezzeb, I-XX, (Subkî ve Mutîî'nin "et-Tekmile"si ile birlikte), Dâru'l-Fikr, ts.
• -------, Ravzatü’t-Tâlibîn ve Umdetü'l-Müftîn, I-XII, (3. Baskı), (thk. Züheyr eş-Şâvîş), el-Mektebu'l-İslâmî, Beyrut 1991.
• Özçelik, Şemsi Barış, Borçlunun Sorumlu Olmadığı Sebeplerle Borcun İfa Edilmemesi ve Mücbir Sebep Kayıtları, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2009.
• Râzî, Zeynüddin Ebû Abdillah Muhammed b. Ebî Bekr b. Abdulkadir, Muhtâru's-Sıhâh, (5. Baskı), (thk. Yûsuf Şeyh Muhammed), Mektebetü'l-Asriyye, Beyrut 1999.
• Remlî, Şemsüddin Muhammed b. Ebi'l-Abbas Ahmed b. Hamza, Nihâyetu'l-Muhtâc ila Şerhi'l-Minhâc, I-VIII, Dâru'l-Fikr, Beyrut 1984.
• Sahnûn, Ebû Saîd Abdüsselâm b. Saîd b. Habîb et-Tenûhî, el-Müdevvenetü’l-Kübrâ, I-IV, (1. Baskı), Dâru'l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1994.
• Saîd el-Himyerî, Şemsu'l-Ulûm ve Devâu Kelâmi'l-Arab mine'l-Kulûm, I-XI, (1. Baskı), (thk. Hüseyn b. Abdillah el-Ömerî-Mutahhir b. Ali el-İryânî-Yûsuf Muhammed Abdullah), Dâru'l-Fikri'l- Muâsır, Beyrut 1999.
• Senhûrî, Abdurrezzâk Ahmed, Mesâdiru'l-Hak fi'l-Fıkhi'l-İslâmî, Dirâse Mukârane bi'l-Fıkhi'l-Ğarbî, I-VI, Dâru'l-Meârif, Mısır 1968.
• Serahsî, Ebû Bekir Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl Şemsü'l-Eimme, el-Mebsût, Dâru'l-Ma‘rife, I-XXX, Beyrut 1993.
• Şeybânî, Ebû Abdillah Muhammed b. el-Hasen b. Ferkad, el-Asl, I-XII, (1. Baskı), (thk. Muhammed Boynukalın), Dâru İbni Hazm, Beyrut 2012.
• Şirbînî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed el-Hatib, Muğni’l-Muhtâc ila Ma‘rifeti Meâni Elfâzi’l-Minhâc, I-VI, (1. Baskı), Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut 1994.
• Tahâvî, Ebû Cafer Ahmed b. Muhammed b. Selame el-Ezdî, Şerhu Meâni’l-Âsâr, I-V, (1. Baskı), (thk. Muhammed Zührî en-Neccâr, Muhammed Seyyid Câdu'l-Hak), Âlemü'l-Kütüb, Beyrut 1994.
• Türcan, Talip, "İslâm ve Türk Borçlar Hukukuna Göre Satım Sözleşmesinde Hasarın Geçişi Sorunu", İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi, sy. 1, 2003.
• Türköne, Mümtazer, Ahmet Cevdet Paşa ve Türk Modernleşmesi, TDVY., Ahmet Cevdet Paşa, (Sempozyum: 9-11 Haziran 1995), Ankara 1997, (159-161).
• Yaman, Ahmet-Çalış, Halit, İslâm Hukukuna Giriş, İFAV Yay., 2. Baskı, İstanbul 2012.
• Yiğitoğlu, Mustafa, "Kendi Öz Hukukumuzu Oluşturmak (Mecelle Örneği)", Tarih Bilinci (Tarih ve Kültür Dergisi-Özel Sayı), Ekim 2011, (72-74).
• Yavuz, Hulusi, "Ahmet Cevdet Paşa ve Mecelle'nin Tedvini", TDVY., Ahmet Cevdet Paşa, (Sempozyum: 9-11 Haziran 1995), Ankara 1997, (279-284).
• Zerkâ, Mustafa Ahmed, Akdu'l-Bey‘, (Mustafa Ahmed Zerkâ'nın "el-Fıkhu'l-İslâmî fî Sevbihi'l-Cedîd" adlı dört ciltlik eserinin son cildi), (2. Baskı), Dâru'l-Kalem, Dımeşk 2012.
• Zeydan, Abdulkerim, İslâm Hukukuna Giriş, (trc. Ali Şafak), Kayıhan Yay., İstanbul 1995.
• Zeylaî, Fahreddin Osman b. Ali, Tebyînü'l-Hakâik Şerhu Kenzi'd-Dekâik, I-VIII, (1.Baskı), (thk. Ahmed İzzu İnâye), (Şilbî Hâşiyesi ile birlikte), Matbaatü'l-Kübra el-Emîriyye, Kâhire 1313/1893.
• Zuhaylî, Vehbe b. Mustafa, el-Fıkhu’l-İslâmî ve Edilletühü, I-X, (3. Baskı), Dâru'l-Fikr, Dimaşk, ts. (el-Fıkhu’l-İslâmî).
• -------, Nazariyyetu'z-Zarûrati'ş-Şer‘iyye, Mukârane mee‘l-Kânûni'l-Vad‘î, (4. Baskı), Beyrut 1985.