İmam Ayni'nin Umdetü'l Kârî Şerh Sahih Buhari Adlı Eserinde Kur'an İlimlerine Katkısı

Yıl 2022, Sayı: 18, 1 - 30, 31.12.2022

İsraa Eıd

Öz

Muhaddisler Kur'an ilimlerine büyük bir önem vermişlerdir, öyle ki bu ilimlerin hadis metinlerinin anlaşılmasında önemli bir tesiri olmuştur. Kur'an ilimlerinden istifade eden kitapların başında imam Bedrüddîn el-Aynî'nin (ö. 855 h.) "Umdetü’l-kârî şerhi Sahîhi’l-Buhârî" kitabı yer almaktadır. Aynî şerhinde Kur'an ilimlerinin bir çoğundan istifade ettiğini belirtmiştir. Bunlardan bazıları şu şekildedir; Kur'an'da ilk ve son inen ayetler ve bu konu hakkında ki farklı görüşlerin arz edilmesi ve bunlardan bazı görüşlerin delil aracılığı ile yorumlanmaları, Kur'an-ı Kerim'in yedi harf üzere inmesi gibi konulardır. Bununla birlikte Aynî yedi harfin anlamını ayırmış, bu anlamları ise on grupla sınırlı tutmuştur. Ayrıca sure bablarının başında surelerin isimlerini, isimlendirmenin aslını, surelerin mekki ya da medeni oluşları, ayetlerin harf, kelime ve ayet sayılarını zikretmiştir. Aynî aralıklarla surelerin hangi sureden önce ya da hangi sureden sonra indirildiğinden ya da fasıla, ahenk ve kafiye ilimlerinden ve surelerin tertibinden bahsetmektedir. Kur'an sünneti açıklamada etkili olduğu için Aynî, sebeb-i nüzul'a oldukça önem vermiştir. Bundan dolayı kitabında zayıf ve sahih hadislerin açıklanmasında, muhkem ve müteşabih, nasih ve mensuh, âm ve has, mutlak ve mukayyed ve müşkil gibi konuları ele almıştır. Bununla birlikte kaynaklarının sayısını artırmış ve metninin zenginleşmesi için bir çok kaynaktan istifade etmiştir. Bu araştırmanın en önemli yanlarından birisi Aynî'nin ilmi kapasitesini bize göstermiş olması, Kur'an ilimlerine olan katkısı, edindiği kaynakların çeşitliliği ve bir mesele hakkında farklı görüşleri zikretmiş olup, bu görüşlere cevap vererek delil ile bu fikirleri bizlere ulaştırmış olmasıdır. Ayrıca Kur'an ilimlerinin hadislerin anlaşılmasında önemli bir yeri bulunmaktadır. Zira birçok hadis kastedilen mananın anlaşılabilmesi için Kur'an ilimlerine ihtiyaç duymaktadır.
كان للمحدثين اهتمام كبير بعلوم القرآن؛ لما لها من أثر كبير في فهم نصوص الحديث الشريف، ومن أبرز من استعان بعلوم القرآن الإمام المُحدث بدر الدين العيني (ت 855هـ) في كتابه عُمدة القاري شرح صحيح البخاري، فقد أشار في شرحه هذا لعلوم كثيرة من علوم القرآن، منها: أوّل ما نزل وآخر ما نزل من القرآن، فعرض الأقوال المختلفة في ذلك وعقب على بعضهم بالحجة، كما وفق بينهم، وذكر نزول القرآن على سبعة أحرف، وقد فصل في معنى الأحرف السبعة، وحصر المعنى في عشرة أنواع، ونهج العيني عند استفتاحه أبواب السور أن يذكر اسمها، وأصل التسمية، وكونها مكية أم مدنية، وذكر الآيات المستثناة من ذلك، كما يذكر عدد حروفها وكلماتها وآياتها، وأحيانًا يذكر بعد أي سورة أُنزلت وقبل أي سورة، كما تكلم العيني عن علم الفواصل واتساقها والسجع فيها، وتطرق إلى ترتيب سور القرآن، كما أولى عناية بالغة بأسباب النزول؛ لأنها من بيان القرآن بالسُّنة، واهتم بذكرها وتفصيلها الصحيح منها والضعيف، كما ذكر المُحكم والمُتشابه، والناسخ والمنسوخ، والعام والخاص، والمُطلق والمُقيد؛ والمُشكِل؛ وظهر ذلك في تفسير الآيات القرآنية وشرح الأحاديث، وبيان مقصد الراوي، كما اهتمّ بالرسم العثماني، والتجويد، والقراءات، والتفسير، وغيرها، وقد تعددت مصادره وتنوعت، واستقى من مصادر كثيرة لإثراء كتابه. ومن أهم ما توصل إليه البحث سعة علم العيني، وضلوعه في علوم القرآن، وتنوع مصادره، وإيراده الأقوال المختلفة في المسألة الواحدة والرد عليها والتوفيق بينها بالدليل، كما إن لعلوم القرآن ارتباط وثيق بفهم الحديث الشريف، فكثير من الأحاديث تحتاج لعلوم القرآن ليُفهم المعنى الصحيح المُراد منه.

Anahtar Kelimeler

Kur, Hadis-i Şerif, Katkı, Aynî, Umdetü

Kaynakça

• - ed-Dârekutnî, Ali b. Ömer b. Ahmed b. Mehdi b. Mesud, Sünenü’d-Dârekutnî, thk. Şuayb el-Arnaût, Hasan Abdulmün‘im Şelbî, Abdüllatif Harezullah, Ahmed Berhûm, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 2004.
• - el-Beyhakî, Ahmed b. el-Hüseyn b. Ali b. Musa, es-Sünenü’l-Kübrâ li’l-Beyhakî. thk. Ahmed Muhammed Şâkir, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 3. Basım, 2003.
• - el-Buhârî, Muhammed b. İsmail Ebû Abdullah el Buhârî el-Cu‘fî. Ṣaḥîḥu’l-Buḥârî. thk. Muhammed Züheyr İbn Nâsır en-Nâsır. Beyrut: Dâr-u İbni Tûki’n-Necât, 1. Basım, 1422.
• - el-Kurtubî, Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr, el-Câmî‘ lî Aḥkâmi’l-Kurân, thk. Ahmed el-Berdûnî- İbrahim Etfiş, Kahire: Daru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 2. Basım, 1964.
• - et-Taberî, Muhammed b. Cerîr b. Yezîd, Câmiu’l-Beyân fî Te’vîli’l-Kur’ân, thk. Ahmed Muhammed Şâkir, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 2000.
• - İbn Âşûr, Muhammed Tahir. Tefsîru’t-tahrîr ve’t-tenvîr. Tunus: ed-Dâru’t-tunusiyye li’n-neşr, 1984.
• - İbn Atiyye, Abdulhak b. Gâlip b. Abdurrahman. Maḥarreru’l-Vecîz fî Tefsîri’l-Kurân’il-‘Azîz, thk. Abdusselam Abduşşâfi Muhammed, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiye, 1. Basım, 1422.
• - İbn Kesîr, İsmail b. Ömer b. Kesîr. Tefsîru’l-Kur’âni’l-‘azîm. thk. Sâmî b. Muhammed Selâme, Riyâd: Dâru tayyibe li’n-neşr, 1999.
• - Sehâvî, Muhammed b. Abdurrahman. ed-Dav’ü’l-lami‘ li-ehli’l-karni’t-tâsi‘. 6 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Hayât, ts.
• - Süyûtî, Celâlüddin. el-İtkān fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. thk. Merkezü’d-dirâseti’l-Kur’âniyye. 7 Cilt. Medine, t.y.
• - Vâhidî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ahmed b. Muhammed. Esbâbü’n-nüzûl. Beyrut: ‘Âlemül-Kütüb, ts.
• - Zerkeşî, Bedreddîn. el-Burhân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. Beyrût: Dâru’l-Ma‘ rife, 1957.
• - Zürkânî, Muhammed. Abdülazim Menâhilü’l-irfân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. Kahire: Matbaatü Îsâ el-Bâbî el-Halebî ve Şürekâuh, t.y.
• - Kattan, Menna‘Halil. Mebâhis fi Ulûımi’l-Kur'ân. Kahire: Mektebetu Vehbe, t.y.
• - Gazzȃlȋ, Ebu Hamid. Cevȃhiru’l-Kur’an. thk. M. Reşid Rıza el-Kabbȃnȋ. Beyrut: Dȃru ihyȃi’l- ‘ulȗm, 1990.