İlk Dönem Mizah Gazetelerinde Türkçe Hassasiyeti

Yıl 2017, Cilt: 4 Sayı: 2, 18 - 30, 19.12.2017

Derya Kılıçkaya

Öz

1870’li yıllarda
İstanbul’da yayımlanan ilk dönem mizah gazeteleri, Türkçe hassasiyeti olan, gerektiğinde
bu uğurda tavrını koyabilen yayınlardır. Bu yayınlar, dilimizin kıymetini
bilmeyen, Türkçeyi bozmaya çalışanlara alaylı bir şekilde yaklaşmış ve
gerektiğinde ders verir nitelikte cümlelerle karşılık vermişlerdir. Bu yayınlar
arasında özellikle Türkçe hassasiyeti bakımdan Diyojen, İbret (İbretnümâ-yı Âlem), Hayâl, Latîfe, Meddâh, Letâif-i
Âsâr ön plana çıkmaktadır. Yazımızın amacı, bu gazetelerde ortaya konan
Türkçe hassasiyetini göz önüne sermektir. Adları geçen mizah gazetelerinden
alıntılar yapılarak, o dönemde Türkçeye kıymet vermeyenlerle nasıl alay
edildiği ve onların ne şekilde küçük düşürüldüğü açıklanacaktır. Bu
açıklamalar, mizah gazetelerinden örnekler eşliğinde yapılacak ve böylelikle
1870’li yıllarda basındaki Türkçe hassasiyeti ortaya konacaktır. Gazeteler
tarafından yapılan eleştirilere bakıldığında, özellikle dönemin alafrangalaşmış
kişilerine tepki gösterildiği görülür. Yüzünü tamamıyla Batı’ya dönmüş ve kendi
değerlerini unutmuş bu kişiler Fransızcaya fazlasıyla değer verirler. Mizah
gazeteleri ise bu derece bir yabancılaşmaya karşıdır. Türkçe kelimeler
kullanmak yerine, özellikle Fransızcalarını tercih etmek, o dönem
alafrangalarında bir modadır. “Şık” ve “sivilize” olarak adlandırılan bu
kimseler, Türkçenin kıymetini bilmedikleri gibi, Fransızca söyledikçe medeni
olduklarını da zannederler. Mizah gazeteleri, böyle insanları alay konusu
yapmak için çeşitli türlere başvurmuşlardır. Kimi zaman bir muhavere ile
onlarla alay edilirken, kimi zaman da özellikle şiir kaleme alırlar. Bu tip
şiirler alay yollu olduğundan, aynı zamanda birçok Fransızca kelimeyi de
içerir. 1870’li yıllarda Türkçe açısından bir başka
sorun ise aşırı derecede ve gereksiz yere Arapça-Farsça kelime kullanarak
konuşan insanlardır. Mizah gazeteleri, bu kişilere de kayıtsız kalamamış,
onları eleştirmek için alaylı muhavereler yayımlamışlardır. Anlaşılmaz
kelimelerle konuşanların yanı sıra, o dönemde bazı okullarda Türkçe eğitimi
sorunu yaşandığını yine bu yayınlardan öğrenmekteyiz.

Bu dönemde
Türkçe açısından sıkıntıların yaşandığı bir başka alan ise ulaşımdır.
Özellikle, yabancı şirketler tarafından işletilen ulaşım araçlarının
tarifelerinde Türkçe kullanılmaması, halkın mağdur olmasına sebep olur. Mizah
gazeteleri bir taraftan bu şirketleri eleştirirken, diğer taraftan da dile yeni
giren yabancı kelimelerin Türkçe karşılıklarını bulmaya ve bunları öğretmeye
gayret ederler.

Anahtar Kelimeler

Mizah, Gazete, Türkçe

Kaynakça

• AND, Metin 1976, “Osmanlı Tiyatrosu” Kuruluşu-Gelişimi-Katkısı, Ankara, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Yay.,s. 10.
• BAYKARA, Tuncer, (1991) “ ‘Nizam’, ‘Tanzimat’ ve ‘Medeniyet’ Kavramları Üzerine”, Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu (Bildiriler) 25-27 Aralık 1989, Ankara, s. 64.
• DİKME, Hüseyin (2012) “Osmanlı’da Halkla İlişkiler: Sultan Abdülaziz Dönemi Örneği”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt 5, S. 21, Bahar, s. 300.
• Diyojen, nr. 2, 1 Aralık 1870, ( 19 Teşrinisani 1286), s. 4.
• Hayâl, nr. 73, 17 Haziran 1874, ( 5 Haziran 1290), s. 1-2.
• Hayâl, nr. 140, (tarihsiz), s. 3.
• HIZAL, Selda 2012, İstanbul’un 100 Sahne Sanatçısı, İstanbul, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür AŞ. Yay.,
• İbret (İbretnümâ-yı Âlem), nr. 51, 15 Ocak 1872, 4 Zilkade 1288, 3 Kanunusani 1287, s. 4.
• KAYSERİLİOĞLU, R. Sertaç, 2011 Osmanlı’da Ulaşımın Serüveni I, İstanbul, İETT, s. 214.
• Latife, nr. 10, 24 Eylül 1874, ( 12 Eylül 1290), s. 2-3.
• Letâif-i Âsâr, nr. 1, 23 Mayıs 1875, (17 Rebiülahir 1292), 10 Mayıs 1291, s. 3-4.
• Meddah, nr. 2, 24 Şubat 1875, ( 18 Muharrem 1292), s. 2.
• ÖNGEL, Baha (1976), Fransızcadan Türkçeye (Telaffuzlu) Yeni Sözlük, Ankara, Öngel Kitabevi.
• PEKMAN, Yavuz (2011), Geleceğe Perde Açan Gelenek Geçmişten Günümüze İstanbul Tiyatroları II, (Beyoğlu, Şişli, Beşiktaş ve Çevresi),İstanbul, YKY, s. 29.
• TİMURTAŞ, Faruk Kadri (1981), Tarih İçinde Türk Edebiyatı, İstanbul, Vilâyet Yay. TUĞLACI, Pars (1968), Büyük Türkçe-Fransızca Sözlük, İstanbul, Pars Tuğlacı Yay.