Orta ve Doğu Avrupa'da Siyasal Rejim Değişimi ve Medyanın Dönüşümü

Yıl 2017, Cilt: 4 Sayı: 1, 9 - 28, 30.05.2017

Sevgi Can Yağcı Aksel

https://doi.org/10.24955/ilef.312798

Öz

Bir ülkenin sosyo-ekonomik ve siyasal düzeni, o ülkenin iletişim politikalarının oluşturulmasına zemin 

hazırlar. İletişim sistemlerini analiz etmek ise aynı biçimde sosyo-ekonomik yapıyı ve siyasal düzeni 

anlamaya olanak tanır. Medya sistemleri de toplumdan topluma ve aynı toplum içinde de zamanla 

değişiklikler gösterir. Aynı toplum içinde meydana gelen büyük dönüşümlerin temel etmenlerinden 

biri siyasal rejim değişimleridir. 

Buradan hareketle, bu çalışmada SSCB’nin dağılışından sonra Orta ve Doğu Avrupa Cumhuriyetlerinin 

Batı Avrupa’ya entegrasyon ve çok sesli medya sistemine geçiş sürecinde yaşadıkları sorunlar, tarihsel 

ve betimleyici bir perspektifle ele alınmıştır. Niteliksel analizlere dayanan makalede, rejim değişimi 

sürecinde, bölgenin ve başta televizyon yayıncılığı olmak üzere medyanın geçirdiği tarihsel dönüşüm, 

Anglo-Amerikan literatürün yanı sıra Orta ve Doğu Avrupa literatürüne yaslanarak ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Rejim değişimi, Orta ve Doğu Avrupa, komünist medya, post-komünist medya

Political Regime Change in Central and Eastern Europe and the Transformation of Media

Öz

The communication policies are shaped by a given country’s socio-economic and political order. 

Thus, analyzing the communication systems is crucial in understanding any given country’s 

socio-economic and political order. Media and communication systems differ from one society 

to other as well as in the given society over time. The political regime change is one of the 

main factors in the major transformations of a country.

This article aims at offering a historical and descriptive account of the problems of Central and 

Eastern European Republics in the process of their integration to Western Europe and transition 

to pluralistic media system. The study is based on qualitative analysis and look into the 

historical transformation of media during the process of regime change and it draws on both 

Anglo-American and the Central and East European literatures.    

Anahtar Kelimeler

Political regime change, Central and Eastern Europe, Communist media, Post- communist media, USSR

Kaynakça

• 1 Bu makale, Sevgi Can Yağcı tarafından, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Radyo Televizyon Sinema Anabilim Dalında, Prof. Dr. Asker Kartarı danışmanlığında hazırlanan “Siyasal Rejim Değişimi ve Yayın Politikaları: Macar Televizyonu Örneği (2010)” adlı doktora tezinden üretilmiştir.
• 2 Bülent Çaplı, Televizyon ve Siyasal Sistem (Ankara: İmge, 2001).
• 3 Nilgün Gürkan, Türkiye’de Demokrasiye Geçişte Basın (1945-1950) (Ankara: İletişim, 1998), 16.
• 4 Çaplı, Televizyon, 20.
• 5 Basının Dört Kuramında geliştirilen modellere ilişkin kategoriler, kitle iletişim araçları, tarihsel gelişimleri, felsefi temeller, sosyo-politik ve ekonomik hedefler, medya kullanım hakkı, denetim ve mülkiyet yapılarının karşılaştırılmalarıyla oluşturulmuştur. Ancak Basının Dört Kuramı, dönemin anti-komünist atmosferinde temellenen bir çalışmadır. Zaman içinde birçok model, eksik yönlerini irdeleyerek, sınıflandırmalara yeni seçenekler sunmuştur. John Merril, Altschull, Hatchen, Hallin ve Mancini, Blumler ve Gurevitch bu modellere eleştiri, öneri ve seçenekler geliştiren diğer isimler olarak sıralanabilir.
• 6 Collin Sparks, “Instroduction: The Emerging Media Systems of Post-Communism”, The Public. Vol.2 (1995): 8-9.
• 7 Erika Sárközy, “Előszó”, Rendszerváltás és Kommunikácio içinde, ed. Erika Sárközy (Budapest: Osiris Kiadó, 1999), 7-8.
• 8 Collin Sparks, Communism, Capitalism and the Mass Media ( London: Sage. 1998), 96.
• 9 Sparks, Communism; Nigel Swain, “Negotiated Revulation in Poland and Hungary, 1989”, Revolution and Resistance in Eastern Europe: Challenges to Communist Rule” ed. McDermott, Stibbe (Oxford: Berg Publishers, 2006) 139-155.
• 10 Server Tanilli, Uygarlık Tarihi (İstanbul: Adam, 1996), 239.
• 11 Kevin McDermott, Matthew Stibbe, “introduction” Revolution and Resistance in Eastern Europe: Challenges to Communist Rule. Ed. Mcdermott ve Stibbe, (Oxford: Berg Publishers, 2006). 1-2.
• 12 Tanilli, Uygarlık, 239.
• 13 Tamás Terestyéni, “Changing Media Policies in Hungary”, Innovation: The European Journal of Social Science Research 3 (2) (1990): 403-417.
• 14 Terestyéni, Changing Media, 403.
• 15 Terestyéni, Changing Media, 403.
• 16 Terestyéni, Changing Media, 403; Péter Lázár Bajomi, “A Magyar Sahtó és Választási Kampány”, Médiaköny Tények és Tanok ed. N. Enyedi vd. (Budapest: Enamiké), 491-496.
• 17 Tanilli, Uygarlık, 242.
• 18 McDermott, Stibbe, Revolution, 3.
• 19 Tanilli, Uygarlık, 243.
• 20 Sovyetler Birliğinde bir kültür ve kamu politikası olarak yürütülen kitle iletişim araçlarının örgütlenmesinde ve yayın politikalarının oluşturulmasında, felsefi temeller Marx ve Engels’in tarihsel materyalizmine ve Lenin’in propagandist yaklaşımına dayanmaktadır. Sınıf temelli ve parti denetiminde örgütlenen sosyalist medyanın Lenin’e göre iki temel işlevi vardır. İlki ideolojiktir. Lenin daha sonraları, “kolektif propaganda”, “kolektif ajitatör” kavramlarıyla da açıklayacağı medya yaklaşımında, medyanın propagandist rolünü vurgulamıştır. Komünist basın kapitalizm ve yol açtığı krizleri, modern toplumun sorunlarını ve bunlardan kurtuluş için toplumun neden sosyalist bir yapıya dönüşmesinin gerekli olduğunu anlatmakla yükümlüdür. Bkz: McNair, Glasnost, 10-17.
• 21 Brian McNair, Glasnost, Prestroika and the Soviet Media, (London: Routledge, 1991); Terestyéni, Changing Media, 403.
• 22 Karol Jakubowicz, “Ideas in our heads: Introduction of PSB as part of media system change in Central and Eastern Europe”, European Journal of Communication 19 (1) (2004): 53-74.
• 23 Peter Gross, “Between reality and dream: Eastern European media transition, transformation, consolidation, and integration,” East European Politics and Societies 18 (1) (2004): 110-131.
• 24 Ildiko Kovács, “Társadalmi Redszerváltás-média Modellváltás Magyarország, 1989-1994” - kandidátusi ertezsés (Budapest: MTA-ELTE Kommunicácio elméleti Kutató Csoport, 1994), 47.
• 25 Armand Mattelart, İletişimin Dünyalaşması, çev. Halime Yücel (İstanbul: İletişim, 2001), 9.
• 26 Jiri Pelikan, Doğu Avrupa’da Sosyalist Muhalefet, çev. M. Halim Spatar (İstanbul: Kaynak, 1984), 13.
• 27 Pelikan, Doğu Avrupa’da, 61.
• 28 Richard Collins, “Public Service Broadcasting by Sattellite in Europe: Eurokon and Europe”, Screen 34 (2) (1993). 162-175
• 29 Mária Vásárhelyi, Rendszerváltás alulnézetben (Budapest: Pesti Szalon Kiadó, 1994).
• 30 Naciye Güngörmüş, Macaristan’da Değişim ve Demokrasiye Geçiş 1989-2009 (İstanbul: Köksav, 2010).
• 31 Collin Sparks, Communism, Capitalism and the Mass Media (London: Sage 1998), 2.
• 32 Vásárhelyi, Rendszerváltás, 17.
• 33 Vásárhelyi, Rendszerváltás, 17.
• 34 Avrupa’nın iki yarısındaki bu farkı karşılaştırılamaz kılan, hem 1945 sonrası hem de yetmişli yıllarda yaşanan rejim değişimlerinin totaliter kapitalizmden demokratik kapitalizme yönelmesi ve modernizasyon süreçlerinin hukuksal ve siyasal nitelikli olmasıdır. Batı Avrupalı ülkelerde yalnızca kapitalizmin değil, demokrasinin de bir geleneği vardır, faşizm dönemi öncesindeki demokratik toplumsal nitelikler, arka planda beklemektedir. Faşizmden demokrasiye geçen ülkelerde de rejim değişimi çok boyutlu yaşanmıştır, ancak Doğu- Orta ve Doğu Avrupa’dan farklı olarak Batı Avrupa’da, ekonomik yapı ve sahiplik ilişkilerini kökten değiştirmeye gerek olmamıştır Bkz. Vásárhelyi, Rendszerváltás, 11-15
• 35 Vásárhelyi, Rendszerváltás,11-15.
• 36 Sparks, “Post-communist Media in Transition”, International Media Research: Ciritical Survey içinde, ed. Schlensier Philip (Florence: Routledge, 1998), 97.
• 37 Vásárhelyi, Rendszerváltás, 18.
• 38 Vásárhelyi, Rendszerváltás, 20-21.
• 39 Vásárhelyi, Rendszerváltás, 24.
• 40 Ireneusz Kaminski, “Applying Western Media Law Standards in Central East Europe”, Reinventing Media: Media Policy Reform in East-Central Europe içinde, ed. Miklós Sükösd ve Péter Bajomi-Lázár (Budapest: Central European University 2003), 63-84.
• 41 Kaminski, “Applying”, 63-76.
• 42 A. Raşit Kaya, İktidar Yumağı (Ankara: İmge, 2009).
• 43 Miklós Sükösd ve Péter Bajomi-Lázár, “The Second Wave of Media Reform in East Central Europe”, Reinventing Media. Media Policy Reform in East-Central Europe içinde, ed. Miklós Sükösd ve Péter Bajomi-Lázár (Budapest: CEU, 2003), 13.; J. Donnadieu, “Orta ve Doğu Avrupa’nın Basın Özgürlüğüne Açılışı”, Medya Dünyası ed. Jean Marie Charon, çev. Oya Tatlıpınar (İstanbul: İletişim, 1992), 201-202.
• 44 Jakubowicz, “Ideas”, 55.
• 45 Jakubowicz, “Ideas”, 56.
• 46 Sükösd ve Bajomi-Lázár, “The Second”, 13.
• 47 Sükösd ve Bajomi-Lázár, “The Second”, 13.
• 48 Sükösd ve Bajomi-Lázár, “The Second”, 15.
• 49 Post-komünist ülkelerin hemen hepsinde, birkaç yıl içinde, demokratikleşme süreci kötüleşmeye başlar. Demokratik dönüşüm yeni politika elitlerini medyayı denetleme arzularına paralel olarak oldukça yaratıcı çözümler bulmaya sevk etmiştir. Medya düzenlemelerindeki açıkları kullanma, medya sahiplerini ve eleştirel editörleri devre dışı bırakma, kendilerine sadık yönetici ve gazetecilerle çalışma, parti ve hükümet tarafından kişisel ilişki ve yaklaşımlarla baskı kurma, özellikle kamu hizmeti yayıncılığı için finansman konusunu koz olarak kullanma, kullanılan stratejilerden bazılarıdır.
• 50 Özellikle Macaristan’da, medya savaşları olarak adlandırılan bu süreçte, her yeni siyasal iktidarın “bahar temizliği”ne soyunarak medya çalışanlarını topluca işten çıkarıp kendi ekibini yerleştirmesi, uzmanların işten el çektirilmesiyle yayıncılık kalitesi ve üretiminde büyük sıkıntılara yol açar.
• 51 Jakubowicz, “Ideas”, 57.
• 52 Jakubowicz, “Ideas”, 63.
• 53 Sükösd ve Bajomi-Lázár, “The Second”, 14.
• 54 Ülke örneklerine bakıldığında, Medya yasaları Çek Cumhuriyeti ve Slovak Cumhuriyetinde 1991 yılında, Polonya’da 1992’de, Romanya’da 1992’de, Macaristan’da 1995 sonunda, Litvanya’da 1996 yılında kabul edilmiştir. Bkz: Sükösd ve Bajomi-Lázár, “The Second”, 14. Ancak yasadaki gediklerin yol açtığı sorunlar 2002 yılı seçimlerine kadar sürmüştür. Çek Cumhuriyeti’nde medya çalışanları 2000 ve 2001 yılında benzer kötüye kullanımı protesto etmiş, Polonya’da süreç hem ulusal hem yerel bazda KHY’nin giderek politikleştiği biçimde seyretmiştir. Bkz: Kaminski, “Applying”, 63-77.
• 55 Alina Mungiu Pippidi, “Allamból Köszszolgálatit”, Médiakutató, erişim tarihi 28 Nisan 2010, www.mediakutato.hu/cikk/2001_04_tel/05_allamibol_kozszolgalatit/01.html.
• 56 Jakubowicz, “Ideas”, 65.
• 57 Mungiu Pippidi, “Allamiból”.
• 58 Mungiu Pippidi, “Allamiból”.
• 59 Kamu hizmeti yayıncıları, yeni rejimle birlikte, yeni yurttaşların, ulusal kimliklerin oluşmasında ve ilgili kamu politikalarının yaratılmasında önemli araçlar olarak değerlendirilmişler, sosyalist blokun kendi içindeki program alışverişini, Batı Avrupa’ya doğru geliştirmişler, bununla birlikte politikalarını izleyiciye aktaracak yerli program oranlarını, ülkeden ülkeye değişen kotalarla belirlemişlerdir. Örneklemek gerekirse, yasada Macaristan için belirlenen kota yüzde 50’dir. Ortalamaya bakıldığında, Macar televizyonunda yüzde 15 yerli, yüzde 70 Avrupalı yapımlara yer verilmiştir. Slovakya ve Çek Cumhuriyetlerinin ayrılmasıyla, yasada, ulusal kimlikleri ve etnik grupların kimliklerini ve Avrupalı üst kimliğini ifade edecek bir yayıncılık anlayışının altı çizilirken, Polonya’da yerli yapımlara yüzde 15’lik bir kota konulmuştur. Bkz: Mungiu Pippidi, “Allamból”.
• 60 Mungiu Pippidi, “Allamiból”.
• 61 Jakubowiz, “Ideas”, 66.
• 62 Jakubowiz, “Ideas”, 68-69.