Kültürel Dönemeç: Postmodernizmin Eleştirel İletişim Çalışmalarına Etkisi Üzerine Bir Tartışma

Yıl 2018, Cilt: 5 Sayı: 1, 91 - 109, 05.06.2018

Şafak Etike

Öz

Eleştirel iletişim çalışmaları içerisinde, ekonomi politik yaklaşım ve kültürel çalışmalar arasındaki bölünme, güncel iletişim araştırmalarında eleştirel bilgi üretme iddiasını ve pratiğini derinden etkilemiş ve önemli ölçüde dönüştürmüştür. Bu çalışmada, postmodernist bilim yaklaşımının epistemolojik ve metodolojik iddialarının ve tarihsel maddeci bilim anlayışına getirdiği eleştirilerin söz konusu bölünmede payı olduğu kabul edilmektedir. Bu bağlamda, kültürel çalışmaların ekonomi politikten epistemolojik ve metodolojik kopuşu ile postmodernist epistemoloji ve metodoloji arasındaki örtüşmeler ortaya konulmaya çalışılmaktadır. Bu çalışmanın temel savı, postmodernist eleştirilerin, eleştirel iletişim çalışmalarını kültürel çalışmalar aracılığıyla dönüştürdüğüdür. Bu nedenle bu çalışmanın amacı, postmodernizmin kültürel çalışmaların gelişimi ve dönüşmesinde etkisi üzerine bir tartışma yürütmektir.

Anahtar Kelimeler

Kültürel çalışmalar, iletişim, epistemolojik kopuş, metodoloji

Kaynakça

• 1 Bu makale, Ankara Üniversitesi İletişim Fakültesi’nde tamamlamış olduğum “İletişim Çalışmaları ve Yöntembilim: Eleştirel Bilgi Üretimi Üzerine Bir Araştırma” başlıklı doktora tezinde yer alan bir bölümün gözden geçirilmiş halidir.
• 2 Temelinde Marksizmin yapı özne ilişkilerini çözememiş olduğuna yönelik iddia ile Marx’ın toplumsal değişim ile ilgili öngörülerinin gerçekleşmemiş olmasından ve sosyalist deneyimlerle ilgili hayal kırıklıkları ve eleştirilerden kaynaklanan tartışma bulunmaktadır.
• 3 James Curran, “Kitle İletişim Araştırmasında Yeni Revizyonizm: Bir Yeniden Değerlendirme Çabası”, Medya, İktidar, İdeoloji, der. Mehmet Küçük (Ankara: Ark, 2005), 381.
• 4 Peter Golding ve Graham Murdock, “Kültür, İletişim ve Ekonomi Politik.” Medya Kültür Siyaset, der. Süleyman İrvan, çev. D. B. Kejanlıoğlu (Ankara: Alp Yayınevi, 2002), 61. Göran Therborn, artık Marksist olma iddiası bulunmayan post-Marksizm ile Marksist kültürel eleştiriyi radikal biçimde yenileyen neo-marksizm arasındaki sınırların yakın zamanda bulanıklaştığını vurgulamaktadır. Göran Therborn, Marksizmden Post-Marksizme (Ankara: Dipnot, 2010), 201-5.
• 5 Korkmaz Alemdar ve İrfan Erdoğan, Öteki Kuram (Ankara: Erk, 2010).
• 6 Douglas Kellner, “Cultural Studies and Social Theory: A Critical Intervention” (1999) http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.498.9127&rep=rep1&type=pdf
• 7 Eagleton “postmodern”in, bütünlükleri, evrensel değerleri, büyük tarihsel anlatıları, insan varoluşu için bulunabilecek sağlam dayanak noktalarını ve nesnel bilginin olanaklılığını reddeden çağdaş düşünce hareketinin tümü olduğunu söylemektedir. “Postmodernizm, hakikate, bütünlüğe ve ilerlemeye şüpheyle yaklaşır; kültür seçkinciliği olarak gördüğü şeye karşı çıkar; kültürel göreciliğe yakın durur ve çoğulculuğu, devamsızlığı ve heterojenliği savunur.” Eagleton, Kuramdan Sonra, çev.: Uygar Abacı, (İstanbul: Literatür, 2004), 13.
• 8 P. M. Rosenau, Post-Modernizm ve Toplum Bilimleri, çev. Tuncay Birkan (Ankara: Bilim ve Sanat, 2004), 180.
• 9 Rosenau, Post-Modernizm, 162.
• 10 Yönteme karşı olan ve bunları yöntem olarak tanımlamaktan kaçınan şüpheci postmodernistler bulunmasına rağmen postmodernistlerin kullandığı yapıbozum ve yorum yöntem olarak nitelendirilmektedir. Rosenau, Post-Modernizm, 173.
• 11 Rosenau, Post-Modernizm, 173. Postmodern yorum, yorumsamacı yorumla karıştırılmamalıdır.
• 12 Rosenau, Post-Modernizm, 173.
• 13 Metin Özuğurlu, Sosyal Araştırma, Bilgi Kuramı ve Yöntembilim Sorunu, Yayınlanmamış Ders Notları (2017). https://acikders.ankara.edu.tr/mod/page/view.php?id=43746
• 14 Sevilay Çelenk, İletişim Çalışmalarında Kırılmalar ve Uzlaşmalar (Ankara: De Ki, 2008), 13.
• 106 < ilef dergisi
• 15 Levent Yaylagül, Kitle İletişim Kuramları: Egemen ve Eleştirel Yaklaşımlar (Ankara: Dipnot, 2008), 112. Raymond Williams’a göre kültür, bütün bir yaşam biçimi, “bir bütün olarak hayat”tır. Herhangi bir toplumdaki toplumsal pratikler, temsiller, dil ve geleneklerdir. Dolayısıyla, kültür, biçimsel türler kadar duyarlılıkları, değerleri, eylemleri de çerçevelemektedir. Bkz. Raymond Williams, Culture and Society (New York: Columbia University Press, 1958); Raymond Williams, The Long Revolution, (London: Chatto and Windus, 1961). Williams “kültür ve toplum”u bir arada düşünme ihtiyacını tartışmaya açmış oluyordu. Bkz. Kellner, “Critical Interventions”. İşçi sınıfının kültürünü anlamak için onların kültürünü biçimlendiren popüler kitle kültürü ürünlerini de inceleyen Williams kültürün hem üretim ve dağıtımını hem de içeriğini dikkate alır. Kültürü tarihsel bağlamına yerleştirerek günümüz kapitalist kültürünün oluşumunda sanayi devrimi, okuryazarlık ve işçi sınıfının mücadeleleri ile batı tipi burjuva demokrasilerinin gelişimi ve kurumsallaşmasını tarihsel süreç içerisinde oluşan bir olgu olarak ele alır. Toplumun düşünce ya da his yapısının oluşumunda yaşanan tarihsel gelişmelerin etkilerini anlamaya çalışır. Kültürü kolektif bir olgu olarak değerlendirir ve sosyalleşme süreciyle edinildiğini belirtir. Sınıf farklılıklarına dayalı olarak farklı düşünce ve his yapılarını açıklamada kültürün, ideolojinin ve sınıfsal tahakküm ve hegemonyanın önemine dikkat çeker. Bkz. Yaylagül, Kitle İletişim, 114.
• 16 Douglas Kellner, “Kültürel Marksizm ve Kültürel Çalışmalar”, Ethos, Temmuz 2016, 9(2), 140.
• 17 Erol Mutlu, “İletişim Çalışmaları Alanına Aykırı Bir Bakış: Bir Üst-İletişim Olarak İletişim Çalışmaları”, AÜ İLEF Yıllık ’94, 1996, s. 165-180.
• 18 Nicholas Garnham, “Bir Kültürel Materyalizm Teorisine Doğru”, İletişim Çalışmalarında Kırılmalar ve Uzlaşmalar, der.Sevilay Çelenk (Ankara: De Ki, 2008), 70.
• 19 Birmingham Üniversitesi Çağdaş Kültürel Araştırma Merkezi.
• 20 Kültürel Çalışmaları, kültür ve kültürel ürünlere yaklaşımları açısından Frankfurt Okulu Yaklaşımı, İngiliz Kültürel Çalışmaları ve Postmodern/postyapısalcı yaklaşımlar olarak sınıflandıranlar da bulunmaktadır (Dağtaş, 1999: 363). Ancak bu çalışmada, Kültürel Çalışmaları Birmingham Okuluyla başlayan ve Frankfurt Okulundan, yapısalcı Marksizme, Gramsci’den, Foucault’ya ve postmodernlere kadar uzanan geniş yelpazedeki etkilerle gelişen yaklaşım/alan olarak ele alınmaktadır. Bkz. Dursun, Kültürel Çalışmalar. İngiliz kültürel çalışmaları Frankfurt Okulunun, işçi sınıfının var olan kapitalist topluma uyum sağlamasında kitle kültürünün önemli bir rol oynadığı düşüncesini miras almıştır. Buna göre tüketim ve medya kültürü kapitalist hegemonyanın parçası olarak oluşur. İngiliz Kültürel Çalışmaları, Frankfurt Okulu gibi kültür ve ideoloji arasında bağ kurmakta ve araştırmanın merkezine ideoloji eleştirisini koymaktadır. Bu bağlamda kültür de, hegemonyanın ve ideolojinin yeniden üretiminin bir türü olarak kavranmaktadır. Kültürel ögelerin, düşünce ve davranışları şekillendirerek bireylerin kapitalist toplumun sosyal koşullarına uymasını sağladığı savlanır. Kültürü hem Frankfurt Okulunun hem de İngiliz Kültürel Çalışmalarının araştırmalarında kapitalist topluma direnişin potansiyel bir biçimi olarak da ele alınır. Ancak, İngiliz kültürel Çalışmaları sonraki yıllarda postmodern yaklaşımların da etkisiyle medya kültüründeki direniş hareketlerini ve medya ürünlerinin kitleler tarafından yorumlanmasını kullanılmasını yüceltmiştir. Frankfurt Okulunun, bazı istisnalar dışında, kitle kültürünü homojen ve ideolojik baskının ikna edici bir türü olarak kavramsallaştırmasından giderek bir kopuş yaşanmıştır. İki geleneği birbirinden ayıran da bu kopuş olmuştur. Kellner bu kopuşu “Ancak Birmingham projesi de sonunda, kültürel çalışmalarda postmodern popülist bir dönüşüme yol açtı” diyerek anlatmaktadır. Bkz. Kellner, “Ayrım”, 141-42.
• 21 Yaylagül, Kitle İletişim, 113.
• 22 Gerçi, Hall Kültürel Çalışmalar ve Teorik Mirası metninde, kültürel çalışmaların Marksizmle hiçbir zaman mükemmel bir teorik uyum içinde olmadığını söylemektedir. Bkz. Hall, “Kültürel Çalışmalar ve Teorik Mirası,” İletişim Çalışmalarında Kırılmalar ve Uzlaşmalar, der. Sevilay Çelenk (Ankara: De Ki, 2008), 89. Ona göre Marksizm kültür, ideoloji, dil ve simgesel olanı açıklamakta yetersizdir. Hall, Marksizmi mahkum eden, ortodoksluğu, doktriner karakteri, belirlenimciliği, indirgemeciliği ve değişmez tarih yasası, üst-anlatılığı gibi “sorunları” olmadan da zaten yetersiz olduğunu vurgulamaktadır. Eleştirileri postmodern eleştirilerle dikkat çekici biçimde örtüşmekte, Hall, postmodern savları kabul etmiş görünmektedir.
• 23 Kellner, “Critical Intervention”.
• 24 Yaylagül, Kitle İletişim, 112. 25 Terry Eagleton, Postmodernizmin Yanılsamaları, çev.: Mehmet Küçük, (İstanbul: Ayrıntı, 1999). 26 Nicholas Garnham, geçmişte bazı ekonomi politikçilerin üretim tarzı ve kültürel pratikler arasındaki ilişkiyi dar yansıtmacı ve belirlenimci bir biçimde ele almış olmasının, bu tür bir konumlanmanın genel yaklaşım tarafından devralınmasının zorunlu olmadığını söylemektedir. Bkz. Garnham, “Uzlaşma”, 121. Garnham, ekonomi politik kavramının kültürel çalışmalarda sorgulanmaksızın dolaşıma giren yanlış tanımından korumak isteğini “… onu kültürel çalışmaların sınırsız ve yaralayıcı lütfundan korumak istiyorum” diyerek anlatmaktadır. Bkz. Garnham, “Uzlaşma”, 117. Özetle, kültürel çalışmalarla ekonomi politik arasındaki tartışmada mekanik ve indirgemeci bir ekonomi politik yorumunun tüm ekonomi politiğe mal edilmesi söz konusudur.
• 27 Çelenk, Kırılmalar, 14.
• 28 Haluk Geray, İletişim Alanından Örneklerle Toplumsal Araştırmalarda Nicel ve Nitel Yöntemlere Giriş (Kocaeli: Umuttepe, 2014), 59.
• 29 Garnham, “Kültürel Materyalizm”, 117.
• 30 Alemdar ve Erdoğan, Öteki Kuram, 362.
• 31 Lawrence Grossberg, Bringing It All Back Home: Essays on Cultural Studies (Durham and London: Duke University Press, 1997), 187.
• 32 John Fiske, “Postmodernizm ve Televizyon”, Medya, Kültür, Siyaset, der. Süleyman İrvan (Ankara: Alp, 1997), 55.
• 33 Grossberg, Bringing; Lawrence Grossberg, Dancing in Spite of Myself: Essays on Popular Culture (Durham and London: Duke University Press, 1997).
• 34 Kellner, “Critical Intervention”.
• 35 Metin Özuğurlu, “Sınıf Çözümlemesinin Temel Sorunsalları”, Praksis, sayı: 8 (2011), 29-50.
• 108 < ilef dergisi
• 36 Nicholas Garnham, “Ekonomi Politik ve Kültürel Çalışmalar: Uzlaşma mı Boşanma mı,” İletişim Çalışmalarında Kırılmalar ve Uzlaşmalar, der. Sevilay Çelenk (Ankara: De Ki, 2008), 117.
• 37 Banu Dağtaş, “İngiliz Kültürel Çalışmalarında İdeoloji”, Kurgu Dergisi 16 (1999), 335.
• 38 Jorge Larrain,“Stuart Hall and the Marxist Concept of Ideology,” Stuart Hall: Critical Dialogues in Cultural Studies, der. David Morley ve Kuan-Hsing Chen (Londra: Routledge, 1996), 47-48.
• 39 Andrew Tudor, “Kültür, Kitle İletişimi ve Toplumsal Etken”, Kitle İletişim Kuramları, der. E. Mutlu, (Ankara: Ütopya), 395-427.
• 40 Çiler Dursun, Kültürel Çalışmalar, Ankara Üniversitesi Kültürel Çalışmalar Yüksek Lisans Dersi Yayınlanmamış Ders Notları (2012). Curran’a göre Foucaultcu miras biraz karışıktır. Kültürel çalışmaların merkezsizleşmesine (decentering) neden olmuştur. Medyanın rolü, analitik olarak bir dizi tikel örnekler dizisi şeklinde ayrılabilen bir toplum bağlamında yer alan ya da söyleme dışsal iktidarın tamamen içinin boşaltıldığı okuyucu-metin karşılaşmalarının ardışıklığına indirgenmektedir Bkz. Curran, “Yeni Revizyonizm”, 382).
• 41 Dağtaş, “İngiliz”, 354.
• 42 Burada bir noktaya açıklık getirmek gerekmektedir. Kültürel Çalışmaların Marksizmin dogmatik yorumlarına karşı konum alırken eleştirilerini dayandırdığı Althusser ve Gramsci’nin gerçekten bu eleştirilere kaynaklık mı ettiği yoksa Kültürel Çalışmalar ekolü tarafından yapılan yorumlarla mı bu sonuçlara varıldığı bu makalenin konusu değildir. Örneğin aslında Marx’ta ya da tarihsel maddeci metodolojide olmayan yansımacı yorum karşısında Kültürel Çalışmalar tarafından Gramsci’ye dayanılarak tutum alınmakta, Marx’ta gerçekte olmayan bir argüman bütün Marksizme atfedilerek ve Gramsci’nin Marx’ın “yanlış bilinç” kavramsallaştırmasını tamamen dışladığı kabul edilerek Gramsci eliyle eleştirilmektedir. Bu nedenle Gramsci’nin kavramlarının önemli ölçüde “genişletilmiş”, bu iddialar bakımından “kullanışlı hale getirilmiş olduğu” vurgularına dikkat edilmelidir.
• 43 Dağtaş, “İngiliz”, 355.
• 44 Louis Althusser, İdeoloji ve Devletin İdeolojik Aygıtları, (İstanbul: İletişim, 2010), 65.
• 45 Burak Özçetin, “İdeoloji, İletişim, Kültür: Bir Stuart Hall Değerlendirmesi,” Akdeniz İletişim Dergisi, 13, (Haziran 2010), 145.
• 46 Stuart Hall, “İdeolojinin Yeniden Keşfi: Medya Çalışmalarında Baskı Altında Tutulanın Geri Dönüşü,” Medya, İktidar, İdeoloji, der. Mehmet Küçük (Ankara: Bilim ve Sanat, 2005), 103.
• 47 Tudor, “Toplumsal Etken”, 413.
• 48 Perry Anderson, Tarihsel Materyalizmin İzinde, çev. M. Bakırcı ve H. Gürvit, (İstanbul: Belge, 2004).
• 49 Roland Barthes, Çağdaş Söylenler (İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları, 1990).
• 50 Dağtaş, “İngiliz”, 355.
• 51 Chantal Mouffe, “Hegemony and Ideology in Gramsci,” Gramsci and Marxist Theory, der.Chantal Mouffe (Londra: Routlegde and Kegan Paul, 1979), 169.
• 52 Ernesto Laclau, İdeoloji ve Politika (İstanbul: Belge, 1985), 174-5.
• 53 Garnham, “Kültürel Materyalizm”, 72.
• 54 Dursun, Kültürel Çalışmalar, 14.
• 55 Yaylagül, Kitle İletişim, 117.
• 56 Çelenk, Kırılmalar, 14.
• 57 Stuart Hall, “Kodlama Kodaçımı,” Medya ve İzleyici: Bitmeyen Tartışma, der. Şahinde Yavuz (Ankara: Vadi, 2005).
• 58 Douglas Kellner, “Ayrımın Üstesinden Gelmek: Kültürel Çalışmalar ve Ekonomi Politik,” İletişim Çalışmalarında Kırılmalar ve Uzlaşmalar, der. Sevilay Çelenk, (Ankara: De Ki, 2008), 166.
• 59 Garnham, “Uzlaşma”, 119.
• 60 Çelenk, Kırılmalar, 14.
• 61 Colin Barker, Television, Globalization and Cultural Identities (Philadelphia: Open University Press, 1999), 12.
• 62 Barker, Television, 13.
• 63 Dursun, Kültürel Çalışmalar, 13.
• 64 Kellner, “Critical Intervention”.
• 65 Golding ve Murdock, “Kültür, İletişim”, 51.
• 66 Çiler Dursun, İletişim, Kuram, Kritik (Ankara: İmge, 2013), 62.
• 67 Kellner, “Critical Intervention”.
• 68 Kellner, “Critical Intervention”.
• 69 Kellner, “Kültürel Marksizm”, 145.
• 70 Kellner, “Ayrım”, 177.
• 71 Alemdar ve Erdoğan, Öteki Kuram, 365-66.