HZ. OSMAN’IN SAHÂBE TARAFINDAN ELEŞTİRİLEN BAZI SİYASÎ DÜŞÜNCE VE POLİTİKALARI

Yıl 2021, Cilt: 1 Sayı: 2, 177 - 199, 30.09.2021

Emine Tuğba Öz

Öz

Halife Hz. Osman’ın bazı konulardaki siyasî anlayışı ve bu anlayışın beraberinde getirdiği kimi dinî, siyasî, sosyal ve iktisadî icraatları sahâbe tarafından eleştirilmiştir. Söz konusu icraatların başında onun ileri gelen bazı sahâbîlere yönelik kırıcı muamelesi, kabilesine mensup çok sayıda insanı vali olarak ataması, akrabalarına beytülmalden daha fazla vermesi, dinî hayata dair bazı tasarrufları ve devlet kaynaklı yanlışlıkların düzeltilmesi için istenilen inisiyatifi kullanmaması gelmektedir. Makalemizde sahabe tarafından Hz. Osman’a yöneltilen bazı eleştiriler ve bu eleştiriler bağlamında Hz. Osman’ın siyaset anlayışı üzerinde durulmaktadır. Çalışmada şu tespitler yapılmıştır: Hz. Osman’ın sahâbeye davranış şekli, yönetime ehil olmayan akrabalarını vali olarak ataması ve atamalarda kabileler arası dengeleri göz önünde bulundurmaması şeklindeki anlayış ve uygulamaları sahâbîler tarafından eleştirilmiştir. Eleştirilen politikalar, Hz. Osman’ın siyaset anlayışının doğal bir sonucu idi. Onun siyaset anlayışı ise büyük oranda yumuşak davranma, akrabalarının toplumca meşru görülmeyen kimi taleplerine hayır diyememe, devlet yönetiminde kabilesini belirleyici kılma, sağlıklı bir istişare mekanizması oluşturmama, sahâbîlerin uyarılarını dikkate almama ve kabileler arası dengeleri gözetmeme gibi düşünce ve ilkelere dayanıyordu. Hz. Osman’ın söz konusu uygulamaları ise hem onun ölümüne neden olmuş hem de kendisinden sonraki siyasî tartışmalara zemin hazırlamıştır.

Anahtar Kelimeler

HZ. OSMAN, SAHÂBE, YÖNETİM, KABİLE, ÜMEYYEOĞULLARI

Kaynakça

• Akarsu, Murat. Hz. Osman ve Hilâfeti. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2001.
• Akbulut, Ahmet. Sahabe Devri Siyasi Hadiselerinin Kelami Problemlere Etkisi. İstanbul: Birleşik Yayıncılık, 1992.
• Apak, Adem. ‘‘Hz. Osman’ın Halifeliği Döneminde Meydana Gelen Siyasi Problemler ve Sebepleri Üzerine Bazı Değerlendirmeler’’. Usûl İslam Araştırmaları Dergisi 0/4 (Temmuz-Aralık 2005), 155-170.
• Apak, Adem. Hz. Osman Dönemi Devlet Siyaseti. İstanbul: İnsan Yayınları, 2003.
• Aydınlı, Abdullah. ‘‘Ebû Zer el-Gıfârî’’. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 10/266-268. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Azimli, Mehmet. Dört Halifeyi Farklı Okumak-3 Hz. Osman. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 5.Basım, 2018.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî. Temhîdü’l-evâʾil ve telhîsü’d-delâʾil. thk. İmaduddîn Ahmed Haydar. Beyrut: Müessetü’l-Kütübi’s-Sekafiyye, 1414/1993.
• Balcı, İsrafil. ‘‘Bir Yalnız Sahabi Ebû Zer El-Gıfârî’’. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 10 (? 1998), 351-386.
• Başaran, Selman. ‘‘Hakem b. Ebu’l-As’’, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 15/175-176. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvûd. Ensâbu’l-eşrâf. nşr. S.D.F. Goitein. 5 Cilt. Kudüs: At The Unıversıty Press, 1936.
• Çelebi, Ahmet. Örnek Halifeler Devri. çev. Hasan Fehmi Ulus. İstanbul: Seriyye Kitapları, 1997.
• Çetin, Osman. “Hürmüzân-ı Fârisî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 18/498. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Demir, Halis. ‘‘Meşruiyet Açısından Hz. Osman’ın Öldürülmesinin İncelenmesi’’. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/11 (? 2008), 77-119.
• Demircan, Adnan. ‘‘Üçüncü Halife Osman’a Yöneltilen Bazı Eleştirilere Bâkıllânî’nin Cevapları’’. İstem Dergisi 4/8 (Aralık 2006), 9-20.
• Dûrî, Abdulazîz. İlk Dönem İslam Tarihi -Bir Önsöz-. çev. Hayrettin Yücesoy. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2016.
• Ebû Zehra, Muhammed. İslâmda Siyasî ve İtikadî Mezhepler Tarihi. çev. Ethem Ruhi Fığlalı-Osman Eskicioğlu. İstanbul: Yağmur Yayınevi, 1970.
• Fayda, Mustafa. ‘‘Aişe’’. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 2/201-205. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Feyzü’l Furkân Kur’ân-ı Kerîm ve Tefsirli Meali. çev. Hasan Tahsin Feyizli. İstanbul: Server Yayınları, 7. Basım, 2017.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. İmam Ali. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2019.
• Güzel, Ahmet. ‘‘Muâviye ve Hz. Osman’a Muhalefeti Ekseninde Ebû Zerr el-Ğıfârî’’. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 3/12 (Kış 2013), 43-68.
• Hayyât, Ebû Amr b. Halîfe eş-Şeybânî el-Basrî. et-Târîh. thk. Bâki b. Hâlit, 1 Cilt. Beyrut: Daru’l Fikr, 1993.
• İbn Abdilberr, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed en-Nemerî. el-İstîʿâb fî maʿrifeti’l-ashâb. nşr. Adil Ahmet Abdülmevcud Ali Muhammed Muavvaz. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2010.
• İbn Abdirabbih, Ebû Ömer Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Habîb el-Kurtubî el-Endelüsî. el‘İkdü’l-ferîd. thk. Muhammed Said Uryan. 7 Cilt. Kahire: Dâru’l Fikr, 1940.
• İbn Hacer, Ebu’l-Fazl Şehâbeddin Ahmed el-Askalânî. el-İsâbe fi temyîzi’s-sahâbe. thk. ‘Âdil Ahmed Âbdülmevcûd- ‘Alî Muhammed Mu‘avvad. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2010.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Dav’ b. Kesîr el-Kaysî el-Kureşî el-Busrâvî ed-Dımaşkī eş-Şâfiî. el-Bidâye ve’n-nihâye. nşr. Abdullah b. Abdülmuhsin Türkî. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Hicr, 1998.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullâh b. Müslim ed-Dîneverî. el-İmâme ve’s-siyâse. thk. Taha Muhammed ez-Zeyni. 2 Cilt. Kahire: Müessesetü’r-Risâle, 1967.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillâh Muhammed b. Menî‘ el-Kâtib el-Hâşimî el-Basrî el-Bağdâdî. et-Tabakâtü’l-kübrâ. nşr. İhsan Abbas. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’s-Sâdır, 1978.
• İbn Şebbe, Ebû Zeyd Ömer en-Numeyrî el-Basrî. Târîhu’l-Medîneti’l-münevvere. thk. Ali Muhammed Denrel-Yâsin Sâdüddîn Beyân. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2012.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Kâmil fi’t-târîh Tercümesi. çev. Ahmet Ağırakça. İstanbul: Bahar Yayınları, 1991.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. Üsdü’l-Ğâbe fî Ma’rifeti’s-Sahâbe. thk. Muhammed İbrâhim Benna-Muhammed Ahmed Aşur. Kahire: y.y., 1970.
• İbrahim, Muhammed. es-Siyâsetü’l-maliye li-Osman b. Afvân. Kahire: y.y., 1986.
• Kehhâle, Ömer Rızâ, Muʿcemü kabâʾili’l-ʿArabi’l-kadîme ve’l-hadîse, 3 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risale Naşirun, 2011.
• Kılıç, Ünal. Şehir Yönetimi ve Valilik. Konya: Yedireven Yayınları, 2004.
• Korkmaz, Sıddık. Tarihin Tahrifi İbn Sebe Meselesi. Ankara: Araştırma Yayınları, 2005.
• Maverdi, Ali b. Muhammed b. Habib Ebi’l Hasan. el-Ahkamu’s-sultaniyye. çev. Ali Şafak. İstanbul: Bedir Yayınevi, 1976.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî. Tehzîbü’l-esmâʾ ve’l-lugât. 1 Cilt. Beyrut: Darü’r-Risâletü’l-Alemiyye, 1430/2009.
• Özkan, Mustafa. ‘‘Siyasal Sosyal Gelişmeler Karşısında Hz. Aişe’nin Duruşu Üzerine’’. Diyanet İlmi Dergi 45/1 (Mart 2009), 56-74.
• Paşa, Ahmet Cevdet. Kısas-ı Enbiyâ ve Tevârîh-i Hulefâ. İstanbul: Bedir Yayınevi, 1966.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî el-Bağdâdî. Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk. nşr. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim. 11 Cilt. Beyrut: Dâru Süveydân, 1984.
• Topaloğlu, Fatih. ‘‘Hz. Ali’nin Hz. Osman Döneminde Halife ile İlişkileri’’. Hz. Ali Sempozyum Bildirileri. ed. Rıza Savaş. 305-315. İzmir: İzmir İlahiyat Vakfı Yayınları, 2009.
• Varol, M. Bahauddin. ‘‘Raşid Halifeler Dönemi Toplumsal Değişme Üzerine Bazı Değerlendirmeler’’. İstem Dergisi 3/6 (Aralık 2005), 195-213.
• Ya‘kûbî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ebî Ya‘kûb İshâk b. Ca‘fer b. Vehb b. Vâzıh. Târîhu’l-Ya‘kûbî. thk. Abdulemîr Mühennâ. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’l-A’lemî li’l-Matbûât, 2010.
• Yiğit, İsmail. ‘‘Osman’’. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 33/438-443. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.