HZ ALİ’NİN VALİ ATAMALARINDA İZLEDİĞİ KABİLELER ARASI DENGE POLİTİKASI ÜZERİNE BAZI DEĞERLENDİRMELER

Yıl 2021, Cilt: 1 Sayı: 2, 201 - 227, 30.09.2021

Hanım Kübra Öz

Öz

Hz. Ali’nin hilafet dönemi, Cemel ve Sıffîn savaşları gibi önemli siyasal-sosyal gelişmelerin yaşandığı bir zaman dilimidir. Bu dönemin en önemli özelliklerinden birisi, Hz. Ali’nin vali atamalarında izlediği kabileler arası denge politikasının dayandığı kriterlerdir. Bu makalede Hz. Ali’nin vali atamalarında izlediği kabileler arası denge politikasının mahiyeti üzerinde durulmaktadır. Çalışma bağlamında şu tespitler yapılmaktadır: Bir; Hz. Ali ehliyet/liyakat ilkesini esas alarak valiler atamıştır. İki; kabileler arası denge politikası ve dönemsel şartlar gereği Ümeyyeoğulları mensuplarını vali olarak görevlendirmemiştir. Üç; Ensar’dan da (Evs-Hazreç Kabilesi) ilk defa valiler atamıştır. Bu durum ise Medine’nin önemli bir kesimini oluşturan Ensar’ı memnun etmiştir. Dört; önceki halifeler döneminde ihmal edilen Haşimoğulları mensuplarını da vali olarak görevlendirmiştir. Beş; Hz. Ali kendisine biat eden kimselerden vali atamıştır. Ona biat etmeyen kişiler ise ya tarafsız kalmışlar ya da Müslümanın Müslümanla çarpıştığı Cemel ve Sıffîn Savaşlarına sebep olup Hz. Ali’yi iktidar mücadelesine sürüklemişlerdir. Kısacası Hz. Ali’nin vali atama politikasında adalet, ehliyet, istişare ve güvenilirlik gibi temel evrensel ilkelerin yanı sıra kendi içtihadı ve dönemsel şartlar belirleyici olmuştur.

Anahtar Kelimeler

HZ.ALİ, POLİTİKA, VALİLİK, KABİLE, EHLİYET

Kaynakça

• Aksu, Ali. ‘‘Hz. Ali’nin Yönetim Anlayışı’’. Hz. Ali. ed. Ali Aksu. 195-206. Sivas: Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Rektörlük Matbaası, 2020.
• Aktan, Hamza. ‘‘Kur’ân ve Ehl-i Sünnet Kaynaklarına Göre Hazret-i Peygamber Örneğinde Siyaset’’. Tarihte ve Günümüzde Ehl-i Sünnet. ed. Mahmut Kaya vd. 313-344. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2006.
• Aktaş, Ömer. Muğîre b. Şu‘be’nin Hayatı ve Kişiliği. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Apak, Adem. ‘‘Hz. Ali’nin ilk Dönem Siyasi Hadiselerdeki Rolü’’. Maarif Dergisi 5/1 (Bahar 2005), 121-143.
• Apak, Adem. ‘‘Hz. Ali’nin Siyasi Kişiliği’’. Hayatı, Kişiliği ve Düşünceleriyle Hz. Ali Sempozyumu. ed. M. Selim Arık. 1/29-50. Bursa: Hadis Tetkikleri Dergisi, 2005.
• Askalânî, Ebu’l-Fazl Şehâbeddin Ahmed İbn Hacer. el-İsâbe fi temyîzi’s-sahâbe. thk. ‘Âdil Ahmed Âbdülmevcûd- ‘Alî Muhammed Mu‘avvad. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2010.
• Askalânî, Ebu’l-Fazl Şehâbeddin Ahmed İbn Hacer. Tehzîbü’t-Tehzîb. thk. İbrahim ez-Zeyk, Adil Mürşid. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risale,2008.
• Ayar, Ali Rıza. Hz. Osman ve Hz. Ali Döneminde Devlet-Halk Münasebetleri. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1997.
• Azimli, Mehmet. Dört Halifeyi Farklı Okumak-3 Hz. Osman. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 5. Basım, 2018.
• Bâbilli, Mahmud. İslâm'da Şûra. çev. Nihat Armağan-Kemal Çobanbeyli. İstanbul: Fikir Yayınları, 1973.
• Bardakoğlu, Ali. “Ehliyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 10/533-539. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvûd. Ensâbü'l-eşrâf. thk. Süheyl Zekkâr-Riyâd Zîriklî. 13 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1996.
• Boynukalın, Ertuğrul. “Makâsıdü’ş-Şerîa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/423-427. İstanbul: TDV Yayınları, 2003.
• Çağrıcı, Mustafa. ‘‘Adâlet’’. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 1/342-343. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Demircan, Adnan. ‘‘Hz. Ali’nin İktidar Yıllarında İslâm Toplumunda Siyaset’’. Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 1/2 (Aralık 2013), 173-190.
• Demircan, Adnan. Ali-Muaviye Kavgası. İstanbul: Beyan Yayınları, 5. Basım, 2017.
• Demircan, Adnan. Hz. Ali Nehcü’l-Belâğa. İstanbul: Beyan Yayınları, 4. Basım, 2018.
• Dîneverî, Ebû Hanîfe Ahmed b. Dâvûd b. Venend. el-Ahbârü’t-tıvâl. nşr. Abdulmünim Âmir. Beyrut: Dârü’l-Mesire, 1960.
• Dûrî, Abdulazîz. ‘‘Emîr’’. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 11/121-123. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş’as b. İshâk el-Ezdî es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvûd. thk. Kemâl Yûsuf el-Hûd. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekafiyye, 1409/1998.
• el-Makdisî, Ebû Nasr el-Mutahhar b. Tâhir (el-Mutahhar). el-Bedʾ ve’t-târîh. 7 Cilt. Beyrut: y.y., 1899.
• Esedî, Seyf b. Ömer et-Temîmî. el-Fitne ve vak‘atü’l-Cemel, thk. Ahmed Râtib Armûş. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 1993.
• Fayda, Mustafa. ‘‘Aişe’’. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 2/201-205. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Feyzü’l Furkân Kur’ân-ı Kerîm ve Tefsirli Meali. çev. Hasan Tahsin Feyizli. İstanbul: Server Yayınları, 7. Basım, 2017.
• Hatı̂boğlu, Mehmed Saı̂d. Hilafetin Kureyşliliği -İslam’da İlk Siyasi Kavmiyetçilik- Ankara: Otto Yayınları, 3. Basım, 2012.
• Hayyât, Ebû Amr b. Halîfe eş-Şeybânî el-Basrî. et-Târîh. thk. Bâki b. Hâlit, 1 Cilt. Beyrut: Daru’l Fikr, 1993.
• Hüseyin, Taha. el-Fitnetü'l-kübrâ: Ali ve benûhu. Kahire: Dârü’l-ma’ârif, 1984.
• İbn Abdilberr, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed en-Nemerî. el-İstîʿâb fî maʿrifeti’l-ashâb. nşr. Adil Ahmet Abdülmevcud Ali Muhammed Muavvaz. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye,2010.
• İbn Abdirabbih, Ebû Ömer Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Habîb el-Kurtubî el-Endelüsî. el‘İkdü’l-ferîd. thk. Muhammed Said Uryan. 7 Cilt. Kahire: Dâru’l Fikr, 1940.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh b. Abdillâh b. Hüseyn ed-Dımaşkî eş-Şâfiî. Târîhu medîneti Dımaşk. nşr. Ömer b. Garâme el-Amrevî. 80 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1995.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ el-Kaysî el-Kureşî el-Busrâvî ed-Dımaşkī eş-Şâfiî. el-Bidâye ve'n-nihâye. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. 11 Cilt. Beyrut: Daru İbn Kesîr, 2015.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullâh b. Müslim ed-Dîneverî. el-İmâme ve’s-siyâse. thk. Taha Muhammed ez-Zeyni. 2 Cilt. Kahire: Müessesetü’r-Risâle, 1967.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillâh Muhammed b. Menî‘ el-Kâtib el-Hâşimî el-Basrî el-Bağdâdî. et-Tabakâtü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdulkâdir Atâ. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1960.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Kâmil fi’t-târîh. thk. Yusuf Dukak. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiye, 1987.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. Üsdü’l-Ğâbe fî Ma’rifeti’s-Sahâbe. thk. Muhammed İbrâhim Benna-Muhammed Ahmed Aşur. Kahire: y.y., 1970.
• Kapar, Mehmet Ali. İslâm’ın İlk Döneminde Bey’at ve Seçim Sistemi. İstanbul: Beyan Yayınları, 1998.
• Kılıç, Ünal. ‘‘Hz. Ali’nin Şehirlerin İdarecileriyle İlgili Politikaları’’. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/2 (Aralık 2008), 121-140.
• Kılıç, Ünal. ‘‘Hz. Ali’nin Vali Politikası ve Valileri’’. Hazreti Ali Sempozyum Bildirileri. ed. Rıza Savaş. 317-335. İzmir: İzmir İlahiyat Vakfı Yayınları, 2009.
• Kılıç, Ünal. ‘‘Vali’’. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 42/492-494. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Kılıç, Ünal. Peygamber ve Dört Halife Günlerinde Şehir Yönetimi ve Valilik. Konya: Yediveren Yayınları, 2004.
• Mes‘ûdî, Ebü’l-Hasen Alî b. el-Hüseyn b. Alî el-Hüzelî. Mürûcü’z-zeheb ve me‘âdinü’l-cevher. thk: Kemâl Huseyn. 4 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 2005.
• Minkârî, Nasr b. Müzâhim. Vak‘atü Sıffîn. Mısır: y.y., 1962.
• Müslim, Ebü’l Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmi‘u’s-sahîh. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâki. 5 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hayyi’l-Kutubu’l-Arabiye, 1374-75/1955-56.
• Özkan, Mustafa. ‘‘İlk Dönem İslâm Târihi Siyasî Çatışmalarının Dışında Kalmaya Çalışanlar: Tarafsızlar’’. Dicle Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi 10/1 (Diyarbakır 2008), 59-88.
• Özkan, Mustafa. ‘‘Siyasal Sosyal Gelişmeler Karşısında Hz. Aişe’nin Duruşu Üzerine’’. Diyanet İlmi Dergi 45/1 (Mart 2009), 56-74.
• Severcan, Şefaettin. ‘‘Peygamberlik ve Siyaset’’. Liberal Düşünce 4/14 (Bahar 1999), 162-168.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî eş-Şâfiî. Târîhu’l-hulefâʾ. Beyrut, Dâru İbn Hazm, 1474/2003.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî el-Bağdâdî. Târîhu’t-Taberî. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. 11 Cilt. Beyrut: Dâru Süveydân,1984.
• Vekîl, Muhammed es-Seyyîd. Cevletü'n Tarihiyyetü'n fi’l-Asri’l-Hulefâi’r-Râşidîn. Cidde: Dâru’l-Kalem, 1993.
• Watt, Montgomery. İslam DüşüncesininTeşekkül Devri. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Umran Yayınları, 1981.
• Ya‘kûbî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ebî Ya‘kûb İshâk b. Ca‘fer b. Vehb b. Vâzıh. Târîhu’l-Ya‘kûbî. thk. Abdülemîr Mühennâ. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü'l-A’lemî li’l-Matbûât, 2010.
• Yenice, Ali. ‘‘Hz. Ali-Muaviye İhtilafının Sahnesi: Sıffin'de Muaviye Safının Biyografik Analizi’’. Türklük Araştırmaları Dergisi 18/1 (Güz 2005), 7-41.
• Yenice, Ali. ‘‘Sıffin Ordusunun Yapısı (Hz. Ali Safında Yer Alanlar)’’. Türklük Araştırmaları Dergisi 20/1 (? 2008), 11-81.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Siyeru A‘lâmi’n-Nübelâ. thk. Şu‘ayb el-Arnaût v.d. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1988.