İslam Borçlar Hukukunda Riskin Meşruiyeti

Yıl 2023, Cilt: 3 Sayı: 1, 29 - 57, 01.05.2023

Ömer Tozal

Öz

Riskin etkisi, İslam borçlar hukukunun temel konularından biri olan akitlerde de karşımıza çıkmaktadır. Bir kısım risklerin akdi etkilerken diğer bir kısmının akdi etkilemediği görülmektedir. Riskin meşruiyetine değinen eserlerde, kitap, sünnet, aslî ibaha ilkesi (ıstıshab), ve maslahat delilleri zikredilmiştir. Bu konuda dile getirilen ayet ve hadislerin dolaylı olarak konuya delalet ettiği, uzak teviller yapıldığı görülmüştür. İlgili ayet ve hadislerin farklı tevilleri mümkündür. Bundan dolayı riskin meşruiyeti konusunda başlıca deliller ıstıshab ve maslahattır. Hakkında doğrudan yasaklayan bir delilin bulunmayışı ve toplumun birtakım riskleri içeren akit ve işlemlere ihtiyaç duyması riskin kaçınılmaz olarak meşruiyetini ifade etmektedir.
Sonuç olarak İslam hukuku açısından meşru akitlerin tabiatında olan risklerin, toplumun ihtiyaç duyduğu akitlerdeki riskler ve taraflarca paylaşılan denk risklerin akdi etkilemediği ve meşru olduğu görülmüştür. Öte yandan nizaya sebep olan riskler, tesadüfilik derecesindeki riskler ve tek tarafın üstlendiği risklerin ise akdin sıhhatini etkilediği tespit edilmiştir. Tesadüfilik derecesinde risk içeren kumar ve gararlı akitler; tek tarafın risk üstlendiği faizli işlemler bu bağlamda yasaklanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Risk, Akit, Kumar, Ribâ, Garar

Legitimacy of Risk in The Islamic Law of Obligations

Öz

The effect of risk is also seen in contracts, which is one of the main subjects of Islamic law on obligations. It is seen that some risks affect the contract, while others do not. The works that refer to the legitimacy of risk have mentioned the book, the sunnah, the principle of Asli Ibaha, and the evidence for its usefulness. It has been seen that the verses and hadiths mentioned on this subject indirectly refer to the topic and distant interpretations are made. Different interpretations of related verses and hadiths are possible. Therefore, the main evidences for the legitimacy of risk are Istishab and usefulness. The fact that there is no directly prohibiting evidence about it and the society's need for contracts and transactions involving certain risks inevitably express the legitimacy of the risk.
As a result, it has been determined that contracts that are legitimate under Islamic law, contracts that are required by society, and contracts where the parties share equivalent risks are all legitimate. On the other hand, it has been determined that the risks that lead to conflict, the risks associated with the degree of ambiguity and the risks undertaken by one party impact the health of the contract. Gambling and secure contracts that involve risk at the level of chance have been forbidden in this context, as have interest-bearing contracts when one party bears the risk.

Anahtar Kelimeler

Risk, Al‑, The Gambling, Al-Riba, Gharar.

Kaynakça

• Acar, Hakan. “Unidroit ve Avrupa Borçlar Hukuku Prensipleri Işığında Aşırı İfa Güçlüğü”. Erzincan Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 12/1-2 (2008).
• Aktan, Hamza. “Damân”. DİA. 8/450-453. İstanbul: TDV, 1993.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedreddin Mahmûd b. Ahmed b. Musa Hanefî. el-Binâye fî Şerhi’l-Hidâye. Beyrut-Lübnan: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Bardakoğlu, Ali. “Câiha”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/26-27. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Burhânüddîn İbn Müflih, Ebû İshâk Burhânüddîn İbrâhîm b. Muhammed b. Abdillâh er-Râmînî ed-Dımaşkī. el-Mübdi’ fî Şerhi’l-Mukni’. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd el-Cevherî. es-Sıhâh Tâcü’l-Luğa ve Sıhâhu’l-Arabiyye. 1-6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlim lil-Melâyîn, 1987.
• Çeker, Orhan. İslâm Hukukunda Akidler. Konya: Tekin Kitabevi, 2014.
• Dannecker, Gerhard. “Risk and Criminal Law”. Risk and The Law. ed. Gordon R. Woodman - Diethelm Klippel. London ; New York: Routledge-Cavendish, 2009.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2010.
• Eren, Fikret. Borçlar Hukuku: Genel Hükümler. İstanbul: Beta Basım Yayım Dağıtım, 11. baskı, Tıpkı basım., 2009.
• Ezherî, Muhammed b. Ahmed el-. Tehzîbü’l-Luğa. thk. Muhammed İvaz. 1-8 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’-Türâsi’l-Arabî, 1. Basım, 2001.
• Frowe, Helen. “Risk Imposition and Liability to Defensive Harm”. Criminal Law and Philosophy. https://doi.org/10.1007/s11572-021-09588-3
• Güney, Necmeddin. Satım Akdi Özelinde İslam Borçlar Hukukunda Ğarar. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Doktora Tezi, 2013. (TDV İslâm Araştırmaları Merkezi). http://ktp2.isam.org.tr/detayilhtezt.php?navdil=tr&tidno=1898&tarama=garar
• Güney, Necmettin. “İslam Borçlar Hukukunda Satım Akdinin Konusua Dair Cehâlet ve Akde Etkisi”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 16 (2010).
• Hamîs, Abdurrahman b. Abdurrahman b. İbrahim el-. el-Muhâtara fi’l-Mu’amelâti’l-Mâliyyeti’l-Mu’âsıra. Suudi Arabistan: Camia el-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 1432.
• Hansson, Sven Ove. “Risk”. The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Fall 2018 Edition). ed. Edward N. Zalta. Amerika: Stanford University, 2018. https://plato.stanford.edu/archives/fall2018/entries/risk/ Heyet. Mevsûatü’l-Fıkhiyye el-Kuveytiyye. Kuveyt: Dâru’s-Selâsil, 1404.
• Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed el- Gazzâlî. el-Vasît fi’l-Mezheb. Kahire: Dâru’s-Selâm, 1417.
• İbn Abdüsselâm, Ebû Muhammed İzzüddîn Abdülazîz b. Abdisselâm b. Ebi’l-Kāsım es-Sülemî ed-Dımaşkī. Kavâidü’l-Ahkâm fî Mesâlihü’l-Enâm. Kahire: Mektebetü Külliyâti’l-Ezheriyye, 1414.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ b. Muhammed er-Râzî el-Kazvînî el-Hemedânî. Mekâyisü’l-Lüğa. thk. Abdusselam Muhammed Harun. 1-6 Cilt. Dâru’l-Fikr, 1979.
• İbn Kayyim, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb ez-Züraî ed-Dımaşkī el-Hanbelî. el-Fürûsiyye. 1-5 Cilt. Suudi Arabistan: Dârü’l-Endülüs, 27. Basım, 1993.
• İbn Kayyim, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb ez-Züraî ed-Dımaşkī el-Hanbelî. Zâdü’l-Me’âd fî Hedyi Hayri’l-İbâd. 1-5 Cilt. Beyrut/Kuveyt: Müessetü’r-Risale/Mektebetü’l-Menâri’l-İslâmiyye, 27. Basım, 1994.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullāh b. Ahmed b. Muhammed b. Kudâme el-Cemmâîlî el-Makdisî. el-Muğnî. 1-10 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Kâhire, 1968.
• İbn Manzur, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. Lisânü’l-Arab. Kahire: Dâru’l-Ma’rife, 1119.
• İbn Müflih, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Müflih b. Muhammed el-Makdisî er-Râmînî. Kitâbü’l-Furû’. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. 11 Cilt. y. y.: Müessetü’r-Risale, 2003.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kurtubî. Bidâyetü’l-Müctehid ve Nihayetü’l-Müktesid. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2004.
• İbn Rüşd el-Ced, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Ahmed el-Kurtubî el-Endelüsî. el-Beyân ve’t-Tahsîl ve’ş-Şerh ve’t-Tevcîh ve’t-Ta’lîl li Mesâili’l-Müstahrece. thk. Muhammed Hâcî vd. 20 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmi, 2. Basım, 1988.
• İbn Rüşd el-Ced, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Ahmed el-Kurtubî el-Endelüsî. el-Mükaddemâtü’l-Mühimmât. 20 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmi, 2. Basım, 1988.
• İbn Teymiye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm el-Harrânî. Câmi’u’l-Mesâ’il. 1-6 Cilt. Dâru Âlemi’l-Fevâid, 1. Basım, 1422.
• İbn Teymiye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm el-Harrânî. el-Fetâva’l-Kübrâ. 1-6 Cilt. Daru’l-Kütübi’l-İlmiye, 1987.
• İbn Teymiye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm el-Harrânî (ö. 728/1328). el-Müstedrek alâ Mecmûu Fetâvâ Şeyhu’l-İslâm. 1-5 Cilt, 1418.
• İbnü’l-Hâc el-Abderî, Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed. el-Medhal. y. y.: Dârü’t-Türâs, t. y.
• İmrânî, Ebü’l-Hüseyn Yahyâ b. Ebi’l-Hayr b. Sâlim b. Es‘ad el-Yemânî el-. el-Beyân fî Mezhebi’l-İmâmi’ş-Şâfiî. Cidde: Dârü’l-Minhâc, 2000.
• İsfahânî, Ebü’l-Kāsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal er-Râgıb el-. ez-Zerîa ilâ Mekârimi’ş-Şerîa. Kahire, 1428.
• Jakobs, Günther. Strafrecht, allgemeiner Teil: die Grundlagen und die Zurechnungslehre: Lehrbuch. Berlin ; New York: W. de Gruyter, 2., Neubearbeitete und erw. Aufl., 1991.
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân el-Mısrî el-. ez-Zehîra. thk. Muhammed Hâcî vd. 14 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmi, 1. Basım, 1994.
• Kâsânî, Ebû Bekr Alaeddin Ebû Bekr b Mes’ud b Ahmed. Bedâîü’s-Sanâi’ fî Tertîbi’ş-Şerâî’. 7 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiye, 2. Basım, 1986. http://ktp2.isam.org.tr/detayzt.php?navdil=tr&idno=17437&wYazarlar=kasani
• Kıylık, Mustafa Harun. İslâm Borçlar Hukukunda Doğal Âfetlerin Akitlere Etkisi. Atatürk Üniversitesi, Doktora Tezi, 2016. (TDV İslâm Araştırmaları Merkezi).
• Leibholz, Gerhard. “Hukukun Gayesi”. çev. Yavuz Abadan. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası 3 (06 Eylül 2011), 515-533.
• Luhmann, Niklas. Risk: A Socialogical Theory. Boca Rotan: Routledge, 2002.
• Lupton, Deborah. Risk. New York: Routledge, 2. Basım, 2013.
• Makdisî, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullāh b. Ahmed b. Muhammed b. Kudâme el-Cemmâîlî el-. el-Kâfî fî fikhi’l-İmâm Ahmed. y. y.: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• Markandya, Anil vd. Dictionary of Environmental Economics. London: Earthscan Publications, 2001.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî el-. el-Hâvi’l-Kebîr fî Fıkhi Mezhebi’l-İmâmi’ş-Şâfiî. 19 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiye, 1999.
• Mevsilî, Ebü’l-Fazl Mecdüddîn Abdullāh b. Mahmûd b. Mevdûd el-. el-İhtiyâr li-Ta’lîli’l-Muhtâr. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Halebî, 1937.
• Mısrî, Refîk Yûnus el-. Usûlü’l-İktisâdi’l-İslâmî. Dımeşk: Dârü’l-Kalem, 1431.
• Minhâcî, Muḥammed b. Aḥmed b. ʿAlî b. ʿAbdulḫâliḳ el-ʾAsyûṭî eş-Şâfiʿî el-. Cevâhiru’l-ʿUḳûd. Beyrut: y.y., 1417/1996.
• Müzenî, Ebû İbrâhîm İsmâîl b. Yahyâ b. İsmâîl el-Mısrî el-. Muhtasarü’l-Müzenî. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1990.
• Nefrâvî, Ahmed b Guneym(1126/1715) en-. el-Fevâkihü’d-devânî şerhi alâ risâleti İbn Ebî Zeyd el-Kayrevanî. y. y.: Dârü’l-Fikr, 1995.
• Nemerî, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed b. Abdilberr en-. el-Kâfî fî Fikhi Ehli’l-Medîne. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Riyâdi’l-Hadîs, 1980.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî en-. el-Mecmû Şerhu’l-Mühezzeb. Dâru’l-Fikr, ts.
• Onur, Mehmet. İslam Borçlar Hukukunda Risk Teorisi ve Rizikolu Akitler. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Doktora Tezi, 2017. (TDV İslâm Araştırmaları Merkezi).
• Öğüz, Tufan vd. Borçlar Hukuku. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi, 2015.
• Râfiʿî, Ebû’l-Kâsım ʿAbdulkerîm b. Muhammed b. ʿAbdulkerîm el-Kazvînî er-. Fethu’l-ʿAzîz bi Şerhi’l-Vecîz = eş-Şerhu’l-Kebîr. b.y.: y.y., ts.
• Sadr, Muhammed Bakır es-. İktisâdünâ. Beyrut: Dârü’t-Teâruf, 20. Basım, 1408.
• Sahnun, Ebû Saîd Abdüsselâm b. Saîd b. Habîb et-Tenûhî (ö. 240/854). el-Müdevvene. 4 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiye, 1994.
• Semerkandî, Ebû Bekr Alâüddîn Muhammed b. Ahmed b. Ebî Ahmed es-. Tuhfetü’l-Fukahâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiye, 1994.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed es-. Usûlü’s-Serahsî. 1-2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2015.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed es-Serahsî (ö. 483/1090). el-Mebsût. 30 Cilt. Beyrut: Daru’l-Marife, 1993.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs eş-Şâfiî. el-Ümm. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1990.
• Şahin, Hale. Mücbir Sebep Nedeniyle Borcun İfa Edilememesi. Ankara: Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhim b. Mûsâ b. Muhammed el-Gırnâtî. el-İ’tisâm. Suudi Arabistan, 1412.
• Şeybânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. el-Hasen b. Ferkad eş-Şeybânî (ö. 189/805). el-Hucce alâ Ehli’l-Medîne. thk. Mehdi Hasan el-Keylani el-Kadiri. 4 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-kütüb, 3. Basım, 1403.
• Tecvîrî, Muhammed b. İbrahim b. Abdullah et-. Mevsûatü’l-Fıkhi’l-İslâmî. y. y.: Beytü’l-Efkâri’d-Düveliyye, 1430.
• Tile, Latif. Uyarlama Sebebi Olarak Aşırı İfa Güçlüğü. Antalya: Akdeniz Üniversitesi, Doktora Tezi, 2018.
• Ülker, Gürkan. Sosyolojik Hukuk İlmi. Ankara: Ajans Türk Matbaası, 1961.
• Ünver, Yener. Ceza Hukukunda İzin Verilen Risk. İstanbul Üniversitesi, Doktora Tezi, 1996.
• Üveyda, Adnan Abdullah Muhammed. Nazariyyetü’l-Muhâtara fi’l-İktisâdi’l-İslâmî. Beyrut: Mektebetü’t-Tevzî fi’l-’Alemi’l-Arabî, 1. Basım, 1431.
• Zeylaî, Fahreddin Osman b Ali b Mihcen. Tebyînü’l-hakâik şerhu Kenzi’d-dekâik. Kahire: el-Matbaatü’l-Kübra’l-Emiriyye, 1313.
• Zuhaylî, Vehbe. el-Fıkhü’l-İslâmî ve Edilletühû. Suriye: Dârü’l-Fikr, 12. Basım, t. y.