Fıkhî ve Tasavvufî Bilginin Bütünlüğü Çerçevesinde Sûfi Bir Fakih Olarak Gazzâlî

Yıl 2023, Cilt: 3 Sayı: 1, 113 - 142, 01.05.2023

Abdurrahman Elik , Hana Almavas

Öz

İslam ilim tarihinin ilk dönemlerinde itikadî, amelî ve tasavvufî esasları da mündemiç bir şekilde anlaşılan fıkıh ilmi zaman içinde ibâdât ve muâmelâta dair konularla sınırlandırılarak sistemleşmiştir. Fıkhın ibâdât ve muâmelât konularına indirgenmesinin ortaya çıkardığı sorunlara karşı birtakım sûfîler tarafından çözüm aranmıştır. Fıkhı ilk dönemdeki kuşatıcı anlamına yeniden irca girişimi içinde olan alimler arasında Gazzâlî’nin (ö. 505/1111) ortaya koyduğu eserler müstesna bir yere sahiptir.
Nizamiye medresesinde müderrislik görevini ifa ederken düştüğü şüphe hali ve sonrasındaki hakikat arayışında felsefe, kelam ve Bâtınîlik hakkında yoğun ilmi çalışmalar gerçekleştiren Gazzâlî, bu disiplinlerde aradığını bulamadığını ifade ederek müderrislik vazifesini bırakmış ve tasavvufa meyletmiştir.
Şüphe hali ve hakikat arayışı neticesinde ilim anlayışında önemli değişimler geçiren Gazzâlî, epistemolojisinde tasavvufî bilgiyi üst bir konuma yerleştirmiştir. Gazzâlî tasavvufî bakış açısıyla ele aldığı fıkıh zemininde büyük bir ihya ve tecdit hareketine başlamış, fıkıhla tasavvufu birleştirerek İslam dünyasında tasavvufa dair çekincelerin izalesinde büyük bir role sahip olmuştur.
Bu çalışmada Gazzâlî’de fıkhın tasavvufî boyutu işlenerek onun sûfî-fakih kişiliği ortaya konmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Gazzâlî, Bilgi, Fıkıh, Fakih, Tasavvuf, Sûfi

Ghazali as a Sufi-Faqih within the Context of the Integrity of Fiqh and Sufi Knowledge

Öz

In the early periods of the history of Islamic science, the science of fiqh was understood to include the principles of aqaid, practice and tasawwuf. However, it developed over time by being limited to matters related to worship and deeds. Some sufis sought solutions to the problems caused by the reduction of fiqh to the subjects of worship. The works of Ghazali (d. 505/1111) have a special place among scholars who want to return fiqh to its original meaning.
While he was working as a professor in the Nizamiye madrasah, Ghazali, who had doubts, carried out intensive scientific studies on philosophy, theology and Bâtınism. Then, stating that he could not find what he was looking for in these disciplines, he left his duty as a professor and turned to Sufism.
Gazzâlî, who has undergone significant changes in his understanding of science as a result of the state of doubt and the search for truth, has placed mystical knowledge in a high position in his epistemology. Ghazali started a great ihya and tajdid movement by considering the fiqh from a mystical point of view. By combining fiqh and tasawwuf, he played a major role in eliminating the reservations about Sufism in the Islamic world.
In this study, the sufi dimension of fiqh in Ghazali was studied and his sufi-faqih personality was tried to be revealed.

Anahtar Kelimeler

Ghazali, Knowledge, Fiqh, Faqih, Sufism, Sufi

Kaynakça

• Altıntaş, Hayrani. Tasavvuf Tarihi. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2. Basım, 1991.
• Altıparmak, Ömer Faruk. “Gazali ve Tasavvuf”. TYB Akademi: Dil Edebiyat ve Sosyal Bilimler Dergisi 1/1 (2011), 231-238.
• Apaydın, Yunus. “Bir İslam Hukukçusu Olarak Gazzâlî”. Ebu Hâmid Muhammed el-Gazâlî (1058-1111). Kayseri: Erciyes Üniversitesi Tıp Tarihi Enstitüsü (1988), 37-53.
• Aybakan, Bilal. “Gazzâlî’nin Fıkıh İlmine Katkısı”. 900. Vefat Yılında İmam Gazzali: Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı 07-09 Ekim 2011 İstanbul, (2012), 377-389.
• Başer, Hacı Bayram. Sünni Tasavvufun Teşekkül Sürecinde Şeriat-Hakikat İlişkisi Sorunu (Hicrî III. ve IV. Yüzyıllar). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Buhârî, Ebu Abdillah Muhammed b. İsmail el-. el-Câmi‘u’s-Sahîh. nşr. Merkezu’l-Buhûs ve Takniyyeti’l-Ma‘lumat. 10 Cilt. b.y.: Daru Te’sîl 1433/2012.
• Çağrıcı, Mustafa. “Gazzâlî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 13/489-505. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Çakır, Fatma. Gazzâlî’nin el-Vecîz Adlı Eserinin Şâfiî Fıkhındaki Yeri. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Fahreddin, Rızâeddin b. İmam Gazzâlî. Haz. Leyla Yakupoğlu Boran. İstanbul: Büyüyenay Yayınları, 2018.
• Fahri, Macit. İslâm Felsefesi Kelâmı ve Tasavvufuna Giriş. çev. Şahin Filiz. İstanbul: İnsan Yayınları, 5. Basım, 2014.
• Gazzâlî, Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed. Ariflerin Yolu. çev. A. Duran. İstanbul: Hikmet Neşriyat, 2014.
• Gazzâlî, Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed. Dinde Kırk Prensip, çev. Abdulhalık Duran. İstanbul: Hikmet Neşriyat, 2004.
• Gazzâlî, Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed. el-Bidâyetu’l-Hidaye. tah. Abdulhamid Muhammed ed-Derviş. Beyrut: Dar Sader, 1998.
• Gazzâlî, Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed. el-Munkız mine’d-Dalâl. çev. Osman Arpaçukuru. İstanbul: Beyân yayınları, 2017.
• Gazzâlî, Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed. İhyau ‘Ulumid’Dîn. çev. Ahmed Serdaroğlu. 4 Cilt. İstanbul: Bedir Yayınları, 2002.
• Gazzâlî, Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed. İhyâu ‘Ulumi’d-Dîn. Beyrut: Daru İbn Hazm, 1426/2005.
• Gazzâlî, Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed. İlim Kapısı. çev. Dilaver Selvi. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2017.
• Gazzâlî, Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed. Kalplerin Keşfi. çev. Salih Uçan. İstanbul: Saadet Yayınevi, ty.
• Gazzâlî, Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed. “Kimyau’s-sa’âdet”. Mecmuatu Resâili İmam el-Gazâlî. thk. İbrahim Emin Muhammed. 448-457. Kahire: Mektebetü’t-Tevfikîyye, ty.
• Gazzâlî, Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed. Kimyâ-yı Saâdet. çev. A. Faruk Meyan. İstanbul: Bedir yayınları ty.
• Gazzâlî, Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed. Mustasfa İslam Hukukunun Kaynakları. çev. H. Yunus Apaydın. İstanbul: Klasik Yayınları, 2019.
• Gazzâlî, Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed. Nur Metafiziği (Mişkâtu’l-Envâr). çev. Asım Cüneyd Köksal. İstanbul: Büyüyenay Yayınları, 2. Basım, 2017.
• Gencer, Bedri. “Gazâlî’nin Vizyonu İhyâ’nın Misyonu”, Dinî ve Felsefî Metinler Yirmibirinci Yüzyılda Yeniden Okuma, Anlama ve Algılama Sempozyumu Bildiri Kitabı, (2012) 1/457-484.
• Güzel, Abdurrahim. “Gazâlî’nin Hayatı ve Eserleri”. Ebu Hâmid Muhammed el-Gazâlî (1058-1111). Kayseri: Erciyes Üniversitesi Tıp Tarihi Enstitüsü (1988), 9-19.
• İlhan, Avni. “Bâtıniyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 5/190-194. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Korucu, Bünyamin. “Ebû Hanîfe ve Gazzâlî’de Küllî Fıkıh Vizyonu”. AKADEMİAR Dergisi 9 (Aralık 2020), 9-35.
• Kur’ân-ı Kerim ve Açıklamalı Meali. haz. Hayrettin Karaman vd. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2018.
• Müslim, Ebu’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî en-Nisâburî. Sahihu Müslim, nşr. Merkezu’l-Buhûs ve Takniyyeti’l-Ma‘lumat. 8. Cilt. b.y.: Daru Te’sîl 1435/2014.
• Ocak, Ahmet. Selçuklu Devri Üniversiteleri Nizamiye Medreseleri. İstanbul: Nizamiye Akademi Yayınları, 2. Basım, 2017.
• Öngören, Reşat. ”Tasavvuf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 40/119. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Subkî, Tacuddîn ebu Nasr Abdilvehhâb b. Ali b. Abdilkâfî es-. Tabakâtu’ş-Şafi‘iyyeti’l-kubrâ. thk. Abdulfettah Muhammed el-Halou - Mahmud Muhammed et-Tanâhî. 10 Cilt. Kahire: Faysal İsa el-Bâbî el-Halebî, 1388/1968.
• Şahin, Hasan. “Gazâlî ve Tasavvuf”. Ebu Hâmid Muhammed el-Gazâlî (1058-1111). Kayseri: Erciyes Üniversitesi Tıp Tarihi Enstitüsü (1988), 87-100.
• Şener, Mehmet. “Huşû”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 18/422-423. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Şimşek, Murat. “Gazzâlî’ye Göre Fıkhın Dünyevîliği Meselesi”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi ?/21 (2013), 171-183.
• Terkan, Fehrullah. “Gazzâlî: Hakikat arayışı ve Tecdid Arasında”. İslam Felsefesi -Tarih ve Problemeler-. ed. M. Cüneyt Kaya. 289-325. Ankara: İSAM Yayınları, 2017.
• Uludağ, Süleyman. “Bir Mutasavvıf Olarak Gazzâlî”. Diyanet İlmi Dergi 47/3, 46-58.
• Uludağ, Süleyman. Hayata Sûfî Gözüyle Bakmak. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2017.
• Yılmaz, Hasan Kâmil. Ana Hatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: Ensar Yayınları, 2017.