Zühd Dönemi̇ Zâhi̇de Hanımların Takvâ Anlayışı

Yıl 2023, Cilt: 3 Sayı: 2, 251 - 280, 31.10.2023

Sevilay Erdoğan

Öz

Çoğunlukla erkek zâhidlerin hâl tercümelerine dayanan ve tasavvuf dönemi erkek sûfîlerin kalemleriyle kavramsallaşan takvâ terimine, bu çalışmada zâhide hanımların hâlleri üzerinden bakılmıştır. Ashâb-ı Kirâm, tabiîn ve etbâu't-tâbiînin yaşadığı zaman aralığına tekabül eden zühd dönemi; kitapların zühd bâblarında geçen hadislere istinaden zenginleşen ve dünyevîleşen toplumsal hayata bir direnç olarak oluşmuş bir dindarlık biçimidir. Zühd dönemi tasavvuf kavramları, genel olarak erkek zâhidlerin hâl tercümelerine dayandığı için, tasavvuf tabakâtında kendilerinden bahsedilmiş zâhide hanımların oranı, erkeklere göre çok daha düşük olmuştur. Ancak İslâm toplumunun diğer yarısı olan zâhide hanımların yaşantı ve sözleri, ele aldığımız takvâ kavramının mânâsında erkek zâhidler kadar belirleyicidir.
Zâhide hanımların yaşantı ve sözleri üzerinden tanımlamaya çalıştığımız takvâ kavramı, döneme hâkim olan zühd anlayışından etkilenmiştir. Bununla birlikte bu kavram; vera’, tevekkül, kanâat, irfan, ihsân, rızâ, ma’rifet, muhabbet ve zikr gibi kavramlarla ilişkili bir mânâ haritası ortaya koymuştur. Çalışmamızda bu harita, bir tasavvuf terimi olan takvâ ile ve onun ilişkili olduğu mânâ çerçevesiyle örtüşüp örtüşmemesi açısından değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Zâhide Hanımlar, Takvâ, Zühd, Ashâb, Tâbiîn

Kaynakça

• Acarlıoğlu, Ahmet. “Hz. Peygamber (S. A. V.) Döneminde Kadının Çalışma Hayatındaki Yeri”. Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/42 (2019), 212-232.
• Afîfî, Ebû’l-Alâ. Tasavvuf. çev. Murat Sülün - Halil İbrahim Kaçar. İstanbul: Risale Yayınları, 1996.
• Alarçin, Yakup. Sahabi Hanımların Feraseti. İstanbul: Semerkand Yayınları, 4. Basım, 2014.
• Ambrosio o.p., Alberto F. “Râbia el-Adeviyye ve Thérése d’Avilla”. çev. Ayşe Meral. Keşkül Dergisi 8/2 (2008), 24-30.
• Atik, Ümmügülsüm. Ümmü Derdâ es-Suğrâ’nın Hayatı ve Rivâyetleri. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022. Attâr, Ferîdüddin. Tezkiretü’l-Evliyâ. ed. Muhammed Edib el-Câdir. çev. Muhammed Asliyyü’l-Vesdani eş-Şafii. Şam: Merkezi Tahkîk-i Âlem-i İslâmî, 2008.
• Aydınlı, Abdullah. Doğuş Devrinde Tasavvuf ve Hadis. İstanbul: Seha Neşriyat, 1986.
• “Râbia el-Adeviyye”. Temel İslâm Ansiklopedisi. ed. Tuncay Başoğlu. 6/498- 500. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları- İSAM Yayınları, 2019,
• “Ümmü Seleme”. Temel İslâm Ansiklopedisi. ed. Tuncay Başoğlu. 8/257-258. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları- İSAM Yayınları, 2019.
• “Zeyneb”. Temel İslâm Ansiklopedisi. ed. Tuncay Başoğlu. 8/507-509. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları- İSAM Yayınları, 2019.
• Benkânî, Mâcid. Rasulullah’ın Medresesinde Yetişen Hanım Sahabiler. İstanbul: Ravza Yayınları, 2. Basım, 2020.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâil. Edebü’l- Müfred. nşr. Kemâl Yûsuf el-Hût. Beyrut: y.y.,1404/1984.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri/Deyimleri Sözlüğü. ed. Erhan Güngör. İstanbul: Anka Yayınları, 2. Basım, 2004.
• Cevherî, İsmail b. Hammad. es-Sıhah Tâcu’l-Luga ve Sıhâhu’l-Arabiyye. thk. Ahmed Abdülgafur Attar. 6 Cilt. Beyrut-Lübnan: Dâru’l-İlm li’l-Melâyin, 4. Basım, 1984.
• Cum’a, Halil. Nisâu min Asr-ı Tâbiîn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesir, 1992.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasan es-Seyyid eş-Şerif Ali b. Muhammed b. Ali. Mu’cemü’tta’rîfât. thk. Muhammed Sıddîk el-Minşâvî. Kahire: Dâru’l-fazîlet, ty. Çakmaklıoğlu, Muhammet Mustafa. Tasavvuf. İstanbul: Bilay (Bilimsel Araştırma Yayınları), 2021.
• Doğrul, Ömer Rıza. Rabiatü’l- Adeviyye. İstanbul: Eser Yayınları, 1986.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî, es-Sünen, nşr. Kemâl Yûsuf el-Hût, Beyrut: y.y. 1409/1988.
• Eriş, Mustafa. Hanım Sahâbiler. 2 Cilt. İstanbul: Kampanya Yayınları, 2019.
• Erkaya, Mahmut Esat. “Tarikatların Teşekkülü Öncesi̇ Dönemde Kur’ân Kaynaklı Tasavvuf Kavramları”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 15/3 (2015), 117-147.
• Fatıma Şadiye Hanım. Aişe-i Sıddıka. İstanbul: Hanımlara Mahsus Gazete Matbuası, 1322.
• Fazlurrahman, Mâlik. Siret Ansiklopedisi, trc. Kenan Dönmez, vd., 2 Cilt. İstanbul: İnkılap Yayınları, 1996.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. Mevlana’dan Sonra Mevlevilik. İstanbul, 1953.
• Gözel, Uğur. “İlk Dönem Sûfilerinde Takvâ Anlayışı (Kelâbâzî ve Kuşeyrî Örneği)”. Karabük Üniversitesi Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi, 6 (2022), 336-357.
• Gündüz, Menar. Müsned-i Âişe. ed. Ramazan Sönmez. Konya: Konevi Yayınları, 2008. Hacı M. Zihni Efendi. Tarihte İz Bırakan Meşhur Kadınlar. 2 Cilt. İstanbul: Şamil Yayınevi, ts.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalânî . el-İsâbe fi Temyîzi’s-Sahâbe. ed. Abdulfettah Ebû Sinne vd. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
• İbn Hanbel, Ahmed. Kitâbü’z-zühd. çev. M. Emin İhsanoğlu,. İstanbul: İz Yay., 5. Basım, 2012. İbn Mâce, Ebû Abdillah. Sünen-i İbni Mace Tercemesi ve Şerhi. çev. ve şerh Haydar Hatipoğlu. 10 Cilt. İstanbul: Kahraman Yayınları, 2012.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî. Lisânü’lArab. ed. Abdullah Ali Kebîr vd. 6 Cilt. Kahire: Dâru’l- Ma’rife, ty. İbn Osman, İmâm-ı Ârif Muvaffa. Mürşidü’l- Ebrar ilâ Kubûri’l- Ebrar. Kahire: Dâru’l-Mısriyyetü’l-Lübnâniyye, 1995.
• İbn Sa’d, Muhammed. Tabakâtü’l-Kübrâ. ed. Ali Muhammed Amr. 10 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancı, 2001.
• İbnü’l-Cevzî, Ebû’l-Ferec Abdurrahman. Sıfatu’s-Safve. ed. Tarık Muhammed Abdu’l-Mun’im. İskenderiye: Dâru İbn Haldûn, ts.
• İbnü’l-Esîr, İzzeddin. Üsdü’l-Ğâbe fi Ma’rifeti’s-Sahâbe. Beyrut: Dâru ibn Hazm, 2012.
• İsfahânî, Râgıb. el-Müfredât fî Garîbi’l-Kur’ân. ed. Adnan ed-Dâvudî. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1412.
• İsfahânî, Hafız Ebû Nuaym. Hilyetü’l-Evliyâ ve Tabakâtü’l-Asfiya. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kütübü’l-Âlemiyye, 1988.
• Kahraman, Abdullah. “Tâvûs b. Keysân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/185. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Kara, Hilal, Kara, Abdullah. Hanım Sahabiler. İstanbul: Siyer Yayınları, 2. Basım, 2020.
• Kehhâle, Ömer Rıza. A’lâmü’n-Nisâ fî Âlemi’l-Arab ve’l-İslâm, 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, ts.
• Kennas, Muhammed Raci Hasen. Rasulullahın Etrafındaki Hanım Sahabeler. çev. Uğur Pekcan. Konya: Serhat Kitabevi, 2015.
• Kuşeyrî, Eb’ul-Kasım Abdülkerim b. Hevâzin. er-Risâletü’l-Kuşeyriyye. thk. Abdulhalim Mahmud - Mahmud İbn Şerif. Kahire: Müessesetü Dârü’ş-Şa’b, 1989.
• Kutub, Muhammed Ali. Hz. Ümmü Seleme. çev. Nedim Yılmaz. İstanbul: Hisar Yayınevi, 1986.
• Molla Câmi. Nefehatü’l-Üns min Hadarâti’l- Kuds. çev. Lâmi’î Çelebi. İstanbul: Marifet Yayınları, ts.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccac b. Müslim. Sahih-i Müslim. thk. M. Fuat Abdülbaki, Dâru’t-Turâsi’l-Arabî, 5 Cilt. Beyrut: t.y.
• Muhâsibî, Ebû Abdillâh el-Hâris b. Esed. er-Riâye li-Hukûkillâh ve’l-Kıyâm bihâ. thk. Abdülkadir Ata. Beyrut: Dârü’l-Kütübü’l-İlmiyye, 4. Basım, ts.
• Mütercim Âsım Efendi. Kâmûsu’l-Muhît Tercümesi̇. çev. Mustafa Koç - Eyyüp Tanrıverdi. 6 Cilt. İstanbul: Süleymaniye YEK, Hamidiye No. 1377-1378-1379, 2013.
• Nedvî, Ebû’l-Hasen Ali. İslam Önderleri Tarihi. çev. Yusuf Karaca. 5 Cilt. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1992.
• Neşşâr, Celî Sâmi. Neş’etü’l- Fikrü’l-Felsefe Fi’l-İslam. Dâru’l-Meârif, 7. Basım, 1978.
• Nickolson, Reynold A. İslam Sufileri. çev. Ethem Ruhi Fığlalı vd. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1978.
• Rufâî, Ahmet. Onların Alemi. çev. Abdülkadir Akçiçek, Ankara: Rahmet Yayınları, 1961.
• Sarıçam, İbrahim. İslam Tarihi Ders Notları (yayınlanmamış Ders Notları, 2002), 73.
• Schimmel, Annemarie, Ruhum Bir Kadındır, çev. Enis Akbulut. İstanbul: İz Yayınları, 1999.
• Şahyar, Ayşe Esma. “Ümmü’d- Derdâ el- Vassâbiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/316-317. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Şa’ranî, Abdü’l- Vehhâb b. Ahmed. Tenbîhü’l-Muğterrîn Evâhira’l-Karni’lÂşiri alâ mâ Halefû fîhî Selefehumu’t-Tâhir. çev. Sıtkı Gülle. İstanbul: Bedir Yayınevi, 2017.
• Şennavî, Abdülaziz. Hanım Sahabiler. çev. Tacettin Uzun. 3 Cilt. Konya: Uysal Kitabevi, ts.
• Tebrîzî, Hâtib. Mişkâtü’l- Mesâbih. çev. Hanifi Akın. 3 Cilt. İstanbul: Çelik Yayınları, 2014.
• Tehânevî, Muhammed Ali. Mevsuatu Keşşâfu Istılâhâti’l-Fünûn ve’l-Ulûm. thk. Ali Dehruc. 2 Cilt. Beyrut: İrşad Kitabevi, 1996.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. el-Câmiu’s-sahîh, nşr. Ahmed M. Şâkir, (Kahire: y.y. ts.).
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. Şemâil-i Şerif. çev. Raif Efendi. İstanbul: İslamoğlu Yayınları, 1984.
• Tûsî, Ebû Nasr Serrâc. el-Lum’a. Amman: Dâru’l-Feth, 2016.
• Tûsî, Ebû Nasr Serrâc. el-Luma’. çev. H. Kâmil Yılmaz. İstanbul: Altınoluk Yayınları, 1996.
• Türkçe Kur’an Mealleri, ( Erişim 22. Haziran 2023), https://www.kuranmeali.com Uğur, Selim, Uğur, Erdem. Saliha Hanımlar. İstanbul: Semerkand Yayınları, 4. Basım, 2009.
• Uludağ, Süleyman. “Takvâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/484- 486. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2016.
• Uraler, Aynur. “Muâze el-Adeviyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/340-341. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Yararlı, Bilal vd. Örnek Hayatlarıyla Hanım Sahabiler. İstanbul: Dua Yayıncılık, 2020.
• Yıldırım, Harun. Kadın Şahsiyetler ve Hanım Sahabiler. İstanbul: Mercan Kitap Yayınları, 5. Basım, 2016.
• Yılmaz, Hasan Kâmil. Ana Hatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2000