Dinî, İçtimai ve Hukuki Bir Kavram Olarak Hutbe

Yıl 2024, Cilt: 4 Sayı: 2, 259 - 296, 30.10.2024

Seyfullah Bozgeyik , İzzet Sargın

Öz

Bir topluluğa bir maksadı anlatmak, öğüt vermek, bir görüşü kabul ettirmek ve bir eyleme teşvik etmek gibi amaçlarla yapılan güçlü ve etkileyici konuşma olarak tanımlanan hitâbet, tarihin her döneminde yapılagelmiştir. İslam öncesi Arap topluluklarında da sıkça kullanılan ve Câhiliye dönemindeki asabiyet anlayışıyla putperestlik inanışı etrafında yapılan hitâbet, İslam’ın gelmesiyle birlikte İslami düşüncenin hakim olduğu bir muhtevaya bürünmüş, hutbe kavramı altında cuma ve bayram namazlarında da uygulanarak ibadet hayatının bir parçası ve İslam ibadet hukukunun bir rüknü haline gelmiştir. Fıkıh literatüründe cuma ve bayram namazları bölümlerinde yer verilen hutbeyle ilgili görüş ve hüküm farklılıkları vardır. Hutbenin ibadet hayatımızın bir rüknü olması sebebiyle, fıkıh mezheplerinin hutbe hakkındaki hükümleri mukayese edilerek ortaya çıkan hüküm farklılıklarının sebeplerinin bilinmesi önem arz etmektedir. Araştırmamız, ehl-i sünnet anlayışını kabul eden Hanefi, Şafii, Maliki ve Hanbeli mezhepleriyle sınırlandırılmıştır. Çalışmamız neticesinde, bu mezheplerin hutbeyle ilgili görüş farklılıklarının temel nedenleri mezheplerin sünnet anlayışı, örf ve daha iyi bir hutbe sunumunun sağlanması olarak sıralanabilir. Ayrıca, hutbe metinlerinde hukuk güvenliği, hukuk ile ahlak bütünlüğünün sağlanıp korunduğu ve hukuka riayet etmenin ibadetler ile İslam’ın diğer hükümleriyle bağlantılı olduğu gibi ana mesajların verilmek istendiği görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Hutbe, Hukuk, Mezhep, Cuma namazı, İslam Hukuku

Khutbah as A Religious, Social and Legal Concept

Öz

Oratory, defined as a powerful and impressive speech made for purposes such as explaining a purpose to a community, giving advice, getting an opinion accepted, and encouraging an action, has been made in every period of history. Oratory, which was also frequently used in pre-Islamic Arab communities and was made around the belief of idolatry with the understanding of anger during the period of ignorance, took on content dominated by Islamic thought with the advent of İslâm and became a part of the life of worship and a pillar of Islamic worship law, also being applied in Friday and Eid prayers under the concept of khutba. There are differences of opinion and judgments about the sermon given in the Friday and Eid prayers sections in the Fiqh literature. Since the sermon is a part of our worship life, it is important to know the reasons for the differences in judgments that arise by comparing the judgments of fiqh sects about the sermon. Our research has been limited to the Hanafi, Shafi'i, Maliki, and Hanbali sects that accept the Ahl-i Sunnah understanding. As a result of our study, the main reasons for these sects' differences of opinion about the sermon can be listed as the sects' understanding of Sunnah, custom, and ensuring a better presentation of the sermon. In addition, the main messages of the khutba texts include the security of law, the unity of law and morality, and the connection between the observance of law and worship and other provisions of Islam.

Anahtar Kelimeler

Law, Islamic Law, Sect, Friday Prayer, Khutbah

Kaynakça

• Adal, Erhan. Hukukun Temel İlkeleri. İstanbul: Beta Yayıncılık, 1991.
• Ahmed Badla. Resulullah’ın Hutbeleri. İstanbul: Siyer Yayınları, 2. Basım, 2019.
• Aral, Vecdi. Hukuk ve Hukuk Bilimi Üzerine. İstanbul, 1991.
• Aşıkpaşazade. Tevarih-i Al-i Osman. Ed. Ali Bey. İstanbul, 1914.
• Aybakan, Bilal. “Şafii Mezhebi.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 38/233-247. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
• Baktır, Mustafa. “Hutbe.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 18/425-428. Ankara: TDV Yayınları, 1998.
• Bardakoğlu, Ali. "Vedâ Hutbelerinde Hukuk." Hz. Peygamber’in Vedâ Haccı Hutbeleri Sempozyum Tebliğleri. 2-3 Kasım 2019. 2021, 57-72.
• Bardakoğlu, Ali. “Hanefilik.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 17/21-27. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
• Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvûd. Ensabü’l-Eşraf. Beyrut: Daru’l-Fikr, 1997.
• Beydilli, Kemal. “Küçük Kaynarca Antlaşması.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 26/524-527. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Cessas, Ebû Bekr Ahmed b. Ali er-Razi. Ahkamu’l-Kur’an. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-Arabiyyeti’l-Kübra, 1996.
• Ceziri, Abdurrahman b. Muhammed. Mezahibu’l-Erbaa. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Çağıl, Orhan Münir. Hukuk ve Hukuk İlmine Giriş. İstanbul: Fakülteler Maatbası, 1966.
• Çobanoğlu, Rahmi. Hukukta Gaye Problemi. İstanbul: İstanbul Hukuk Fakültesi, 1964.
• Devâdârî, Seyfüddîn Ebû Bekr b. Abdillâh b. Aybek. Kenzü’d-dürer ve câmiʿu’l-ġurer. Ed. Muhammed Said Cemaleddin. Kahire: İsa el-Babi el-Halebi ve Şürakauhu, 1982.
• el-Endelüsi, Ebû Ömer Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Abdirabbih b. Habîb el-Kurtubî. el-Ikdü’l-Ferid. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2008.
• el-Halvani, Ebû Muhammed Abdülaziz b. Ahmed b. Nasr b. Salih Şemsü’l-. El-Mebsut. Nevşehirli Damat İbrahim Paşa, 61a.
• el-Hatîb, Muhammed Halil. Hutbetü’r-Rusul. Kahire: Daru’l-Fazile, 1995.
• el-Herrâsî, Ebü’l-Hasen Şemsülislâm İmâdüddîn Alî b. Muhammed b. Alî. Ahkamü’l-Kur’an. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• el-Hindi, Müttaki . Kenzü’l-ummal fi süneni’l-akval ve’l-ef’al. Haydarabad: Dairetü’l-Maarifi’l-Osmaniyye, 1954.
• Elmalı, Hüseyin. “Arap Edebiyatı.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 18/158-160. Ankara: TDV Yayınları, 1998.
• Erul, Bünyamin. “Veda Hutbesi.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 42/591-593. Ankara: TDV Yayınları, 2012.
• Eş-Şafii, Muhammed b. İdris. el-Ümm. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Gözübüyük, Şeref. Hukuka Giriş ve Temel Hukukun Temel Kavramları. Ankara: Turhan Kitabevi, 1993.
• Hamidullah, Muhammed. İslâm Peygamberi. Çev. Mehmet Yazgan. İstanbul: Beyan Yayınları, 2013.
• Isfahani, Ebû Nuaym Ahmed b. Abdillâh b. İshâk. Hılyetü’l-Evliya. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 1996.
• İbn Hişam. es-Siretü’n-nebeviyye. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-Arabiyyeti’l-Kübra, 1990.
• İbn Kesir, Ebû’l-Fida İsmail. el-Bidaye ve’n-Nihaye, ts.
• İbn Manzur, “Hutbe.” Lisanü’l-Arab. Thk. Muhammed b. Mükerrem. Beyrut: Daru Sadır, 1965.
• İbnü’l Esir, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Kamil fi’t-Tarih. Ed. Carolus Johannes Tornberg. Beyrut: Daru Sâdır, 1979.
• İbnü’l-Cevzi, Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. el-Muntazam. Ed. Mahmud Abdülkadir Ata. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
• Kalkaşendî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Alî el-. Measirü’l-inafe. Ed. Abdüssettar Ahmed Ferrac. Beyrut: Alemü’l-Kütüb, 1980.
• Kandehlevi, Muhammed Yusuf. Hayatü’s-Sahabe. Çev. Ömer Lütfi Erdal. İzmir: Işık Yayınları, 2008.
• Kandemir, M. Yaşar. “Ahmed b. Hanbel.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 2/82-87. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
• Kaya, Eyüp Said. “Maliki Mezhebi.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 27/519-535. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Kaya, Mahmut. “Hitâbet.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 18/160-163. Ankara: TDV Yayınları, 1998.
• Kılıçer, M. Esat. “Ehl-i Rey.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 10/520-524. Ankara: TDV Yayınları, 1994.
• Koca, Ferhat. “Hanbeli Mezhebi.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 15/525-547. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş – Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 3. Basım, 2009.
• Küçük, Cevdet. “Abdülmecit Efendi.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 1/263-264. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Külekçi, Cahit. “İlk Dönem Siyasi Tarihinde Hutbe Uygulaması.” Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 8/7 (2013), 307–321.
• Makdisi, İbn Kudame. el-Muğni. Çev. Alparslan Tunçer. İstanbul: Karınca ve Polen Yayınları, 2015.
• Muallimoğlu, Nejat. Bütün Yönleriyle Hitâbet. İstanbul: Avcıol Matbaası, 4. Basım, 1994.
• Okandan, Recai G. Umumi Amme Hukuku. İstanbul: Fakülteler Matbaası,1969.
• Öktem, Niyazi. Devlet ve Hukuk Felsefesi Akımları. İstanbul: Der Yayınları, 1995.
• Özcan, Azmi. Pan-İslamizm: Osmanlı Devleti ve İngiltere. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Özel, Ahmet. “Malik b. Enes.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 27/506-513. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Özen, Şükrü. “Müzeni.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 32/246-250. Ankara: TDV Yayınları, 2006.
• Paşa, Ahmet Cevdet. Kısas-ı Enbiya. İstanbul: Türk Neşriyat Yurdu, 1952.
• Sâbî, Hilâl b. el-Muhassin b. İbrâhîm es-. Rüsumu Dari’l-hilafe. Ed. Mihail Avvad. Beyrut: Darü’l-Hadaratü’l-Arabiyye, 1986.
• Sargın, İzzet. İslam Hukuk Tarihinde Devlet ve Fonksiyonları. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2001.
• Schuon, Frithjof. İslâm ve Ezelî Hikmet. Çev. Şahabeddin Yalçın. İstanbul: İz Yayıncılık, 2013.
• Serahsi, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsut. Çev. İbrahim Kutlay. İstanbul: Gümüşev Yayıncılık, 2008.
• Sönmez, Nesim. “Sadrü’l-İslâm Döneminde Hitâbet Türleri ve Temel Özellikleri.” Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, 10/1 (2018), 352-372.
• Sönmez, Nesim. Cahiliye Döneminde ve Sadrü’-l İslâm Döneminde Hitâbet. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Sungur, Erol. Nasr’a Göre Gelenek ve Modernlik. Konya: Çizgi Kitabevi Yayınları, 2014.
• Sunguroğlu, Kerim. “Türkçe Kompozisyon (Söz ve Yazı Tekniği).” Din Öğretimi Dergisi, 33.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî es-. Tarihu’l-Hulefa. Katar: Vezaretü’l-Evkaf ve’ş-Şuunü’l-İslamiyye, 2013.
• Şatıbi, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ b. Muhammed el-Lahmî. el-Muvafakat. İstanbul, 1993.
• Şehevi, Mecdi Muhammed. Hutbetü’r-rusül. Kahire: Mektebetu’l-Tevfikiyye, ts.
• Şeybani, İmam Muhammed b. el-Hasan. el-Asl. Thk. Muhammed Boynukalın. Katar: Daru ibn Hazm, 1. Basım, 2012.
• Şimşek, İsmail- Yitiz Recep. “İbnü’l Arabi Düşüncesinde Dinlerin Aşkın Birliği Sorunu.” Uluslararası İbnü’l Arabi Sempozyumu: İnsanlığın Hakikat Arayışı ve İbnü’l Arabi, 1/323-338. Malatya: İnönü Üniversitesi Yayınevi, 2018.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî et-. Tarihu Rusul ve’l-muluk. Kahire: Darü’l-Mearif, 1960.
• Tenuhi, Ebû Saîd Abdüsselâm b. Saîd b. Habîb et-. el-Müdevvenetü’l-Kübra. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• Uzunpostalcı, Mustafa. “Ebû Hanîfe.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 10/143-145. Ankara: TDV Yayınları, 1994.
• Üçok, Bahriye. İslam Devletlerinde Türk Naibeler ve Kadın Hükümdarlar. İstanbul: Bilge Yayıncılık, 2011.
• Üzüm, İlyas. “Mezhep.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 29/537-542. Ankara: TDV Yayınları, 2007.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Vücûd.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 43/136-137. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Yılmaz, Hüseyin. “Gelenek, Gelenekçilik ve Gelenekselcilik.” Muhafazakâr Düşünce, 1/3 (2005), 39-53.
• Yılmaz, Hüseyin. Doğudan Batıya Düşüncenin Serüveni: Medeniyet Projelerinin İnşa Sürecinde Çağdaş İslâm Düşüncesi. Ed. Bayram Ali Çetinkaya, 10/773-810. İstanbul: İnsan Yayınları, 2015.
• Yılmaz, Hüseyin. Ezelî Hikmet ve Dinler: Dinler Tarihinde Tradisyonel Perspektif. İstanbul: İnsan Yayınları, 2003.
• Zengin, Celil. Seyyid Hüseyin Nasr’ın Düşüncesinde Modernizm Eleştirisi. Afyonkarahisar: Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Zuhayli, Vehbe. İslam Fıkhı Ansiklopedisi. Çev. Ahmed Efe. İstanbul: Risale Yayınevi, 1994.