Rûhu’l Beyân Tefsiri Bağlamında İsmâil Hakkı Bursevî’de Vahdet-i Vücûd Anlayışı

Yıl 2024, Cilt: 4 Sayı: 2, 233 - 256, 30.10.2024

Muzaffer İnneci

Öz

Vahdet-i vücûd fikrinin tefsirlerdeki izdüşümlerini çalışmaya karar verince, işârî tefsirlerden “Rûhu’l Beyân” tefsiri dikkatimizi çekmiştir. İsmâil Hakkı Bursevî’nin sadece tasavvufla kalmayıp diğer İslamî ilimlerdeki iddialı duruşu vahdet-i vücûdu onun tefsirinden araştırmak istememizin sebeplerindendir. Rûhu’l Beyân içerdiği işârî yaklaşımların yanı sıra diğer İslamî disiplinlerden epeyce faydalanılarak yazılan, işaret, rivayet ve dirayet yönü bulunan zengin bir tefsirdir. Tasavvufun önemli konularından olan vahdet-i vücûd anlayışının doğruluğunun veya yanlışlığının ortaya konulabilir olmaması sebebiyle sûfîler bazı eleştirilerin hedefi haline gelmiştir. Bursevî de yaşadığı dönemde bu tepkilerden nasibini almıştır Tasavvufun mahrem konularını kürsülerde anlattığı için yetkililer kendisine tepki göstermişlerdir. Rûhu’l Beyân tefsirinde de bu anlayışa yer vermiştir. Fikirlerini İbnü’l Arabî gibi tasavvuf büyüklerinin sözleriyle desteklemeye çalışmış, Hallâc-ı Mansûr’un vahdet-i vücûd anlayışını savunmaya gayret etmiştir. Makalenin birinci bölümünde Bursevî’nin hayatı, düşünce dünyası, tasavvufi kimliği, İbnü’l Arabî’ye olan yakınlığı ve Rûhu’l Beyân tefsirinde izlediği usul incelenecektir. İkinci bölümde ise vahdet-i vücûdu yansıttığı fikirlerini İbnü’l Arabî’nin düşünceleriyle karşılaştırmalı şekilde irdeleyeceğiz. Makalede vahdet-i vücûd fikrinin temellendirilmesine dair tartışmalardan kaçınılmış, sadece tefsirde nasıl yer aldığına odaklanılmıştır. İsmâil Hakkı Efendi’nin vahdet-i vücûdla ilgili düşüncelerini incelediğimiz çalışmamızın literatüre mütevazi bir katkı sunması beklentimizdir.

Anahtar Kelimeler

Vahdet-i Vücut, İsmâil Hakkı Bursevî, Hak, Hakikat, Ene’l-Hakk

Etik Beyan

Bu çalışmanın, özgün bir çalışma olduğunu; çalışmanın hazırlık, veri toplama, analiz ve bilgilerin sunumu olmak üzere tüm aşamalarından bilimsel etik ilke ve kurallarına uygun davrandığımı; bu çalışma kapsamında elde edilmeyen tüm veri ve bilgiler için kaynak gösterdiğimi ve bu kaynaklara kaynakçada yer verdiğimi; kullanılan verilerde herhangi bir değişiklik yapmadığımı, çalışmayla ilgili yaptığım bu beyana aykırı bir durumun saptanması durumunda, ortaya çıkacak tüm ahlaki ve hukuki sonuçlara razı olduğumu bildiririm.

Understanding of Vahdet-i Vücûd in İsmâi̇l Hakki Bursevî in the Context of Rûhu’l Beyân Termination

Öz

When we decided to study the projections of the idea of unity of existence in the tafsir, the "Rûhu'l Beyân" commentary, one of the ishari tafsir, caught our attention. İsmail Hakki Bursevî's assertive stance not only in Sufism but also in other Islamic sciences is the reason why we want to investigate unity of existence through his interpretation. Rûhu'l Beyân is a rich commentary with signs, narrations, and insight, written by making use of other Islamic disciplines as well as the ishari approaches it contains. Sufis have become the target of some criticism because the understanding of unity of existence, which is one of the important issues of Sufism, cannot be proven true or false. Bursevî also had his share of these reactions during his time. The authorities reacted against him because he talked about the intimate subjects of Sufism on the podiums. He also included this understanding in his commentary on Rûhu'l Beyân. He tried to support his ideas with the words of Sufi greats such as Ibn Arabi and tried to defend Hallâc-i Mansur's understanding of unity of existence. In the first part of the article, Bursevî's life, world of thought, Sufi identity, his closeness to Ibnü'l Arabî, and the method he followed in the interpretation of Ruhu'l Beyân will be examined. In
In the second part, we will examine the ideas that reflect unity of existence in comparison with Ibn Arabi's thoughts. In the article, discussions on the basis of the idea of unity of existence are avoided and only focus on how it is included in tafsir. It is our expectation that our study, in which we examine İsmail Hakki Efendi's thoughts on unity of existence, will make a modest contribution to the literature.

Anahtar Kelimeler

Wahdat al-Wujud, Ismail Hakki Bursevî, Truth, Reality, Ene

Kaynakça

• Akün, Ömer Faruk. “Bursalı Mehmed Tâhir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/452-461. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Apak, Adem. “İsmail Hakkı Bursevî’nin Rûhu’l-Beyân’da İslâm Tarihi İlk Dönem Hadiseleri ve Siyasî-îtikadî Fırkalar Hakkındaki Görüşleri”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/2 (2002), 147-166.
• Ateş, Süleyman. İşari Tefsir Okulu. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1974.
• Avcı, Seyit. Sûfîlerin Hadis Anlayışı-Bursevî Örneği. Konya: Ensar Yayınları, 2004.
• Bursevî, İsmail Hakkı. Kırk Hadis Şerhi. İstanbul: İnsan Yayınları, 1998.
• Bursevî, İsmail Hakkı. Müminlere Armağan Tuhfe-i İsmailiyye. İstanbul: Hacegan Yayınları, 4. Basım, 2010.
• Bursevî, İsmâil Hakkı. Rûhu’l beyân fî tefsîri’l Kur’ân. Beyrut: Daru’l Fikr, ts.
• Bursevî, İsmail Hakkı. Şerh-i gazel-i Yunus Emre. Konya: Konya Yazma Eserler Kütüphanesi, 3458.
• Bursevî, İsmail Hakkı. Şerh-i şuabi’l iman. çev. Yakup Çiçek. İstanbul: Daru’l Hadis Yayınları, 2002.
• Çelik, İsa. “İsmail Hakkı Bursevî’ye Göre İnfitar Suresinin İşari Yorumu”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 120 (2003), 156-189.
• Çetiner, Bedrettin. “Atpazarî Osman Fazlı ve el-Lâihâtü’l-Berkıyyât Adlı Tasavvufî Tefsir Risalesi”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16-17 (1999), 7-54.
• Demirli, Ekrem. “Vahdet-i Vücûd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/431-435. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Denizer, Nurullah. Kur’ân’ın Sûfî Yorumu Bursevî Örneği. ed. Fatma Asiye Şenat. Ankara: TDV Yayınları, 1. Basım, 2019.
• El-Kârî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî . Er reddü ale’l kâilîne bi vahdeti’l vücud. Dımaşk: Daru’l Me’mun Li’t Türâs, 1995.
• El-Kârî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî . Mecmu-u resail-i Molla Aliyyü’l Kârî. İstanbul: Daru’l Lübab, 2016.
• Gazali, Ebû Hamid. Mişkatü’l envar. Beyrut: Daru’l Kütübi’l İlmiyye, 1971.
• Halebî, İbrahim b. Muhammed b. İbrahim. Ni’metü’z zerîa fî nusrati’ş şerîa. Riyad: Dâru’l Mesîr, 1. Basım, 1998.
• Has, Şükrü Selim. “Halebî, İbrâhim b. Muhammed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/231. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• İbni Arabî, Muhyiddin. Tefsîr-i kebîr/ Tevilât. çev. Vahdettin İnce. İstanbul: Kitsan Yayınları, ts.
• Kahraman, Abdullah. “Tasavvufi Tefsirlerin Ahkam Ayetlerine Yaklaşımı (İsmail Hakkı Bursevî örneği)”. Osmanlı toplumunda Kur’an Kültürü ve Tefsir Çalışmaları. 117-142. 3. Ankara: İlim Yayma Vakfı Kur’an ve Tefsir Akademisi, 2011.
• Kara, Mustafa. Bursa’da Tarikatlar ve Tekkeler. Bursa: Osmangazi Belediyesi Yayınları, 2017.
• Kuşeyrî, Abdulkerim b. Hevazin b. Abdulmelik. Risaletü’l Kuşeyriyye. Cidde: Daru’l Minhac, 1. Basım, 2017.
• Leknevî, Abdülhayy. el- Âsâru’l merfûa fi’l ahbâri’l merfûa. Bağdat: Mektebetü Şarki’l Cedîd, ts.
• Mıcık, Kübra. “Tasavvuf’ta Fenâ ve Bekâ”. Mutalaa 2/2 (2022), 184-195.
• Namlı, Ali. “İsmâil Hakkı Bursevî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/102-106. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Namlı, Ali. “İsmail Hakkı Bursevî’nin Rûhu’l Beyan Fi Tefsiri’l Kur’an Adlı Tefsiri”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 9/18 (2001), 365-385.
• Poyraz, Yakup. “Fenâfillâh Mertebesinden Mekâbillâh Makamına Mevlânâ’da İlahî Aşk”. Türkoloji Araştırmaları 9/9 (2014), 871-895.
• Sabuni, Nureddin. Maturiyye Akaidi. çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2005.
• Sarı, Necmi. “İsmâil Hakkı Bursevî’nin Şerhu Nuhbeti’l-fiker Adlı Eserinde Ali el-Kârî’ye Karşı Takındığı Olumsuz Tavrın Muhtemel Sebepleri Üzerine Bir Değerlendirme”. Dergiabant 9/1 (2021), 1-26.
• Sarı, Necmi. “Kendi Dilinden İsmâîl Hakkî Bursevî’nin Hayatı ve Şahsiyeti”. Karadeniz Teknik Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/1 (2015), 137-157.
• Sarı, Necmi. Mutasavvıfların Hadis Usûlüne Bakışı İsmail Hakkı Bursevî Örneği Nuhbetü’l Fiker Şerhi Tanıtım ve Değerlendirme. İstanbul: Ümmülkura Yayınları, 1. Basım, 2021.
• Süzer, Azize. İsmail Hakkı Bursevî’nin Rûhu’l Beyân Adlı Tefsirindeki Hadislerin Tahrîci ve Değerlendirilmesi (Nisa Suresi Örneği). Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans, 2014.
• Uludağ, Süleyman. “Hallâc-ı Mansûr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/379. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Yalçın, İsa. Tasavvufî Düşüncede Fenâ Kavramı. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Zünnar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/572-574. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Yıldız, Sakıb. “Türk Müfessiri İsma’il Hakkı Burûsevi’nin Hayatı”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (1975), 103-126.