Irak Hanefîliği ve Semerkand Hanefîliği Çerçevesinde Hanefî Usûlünde Haber Teorisinin Genel Esasları Üzerine Bir Değerlendirme

Yıl 2025, Cilt: 5 Sayı: 1, 1 - 17, 31.05.2025

Ahmet Bulut , Talip Türcan

Öz

Bu makale, Irak Hanefîliği ve Semerkand Hanefîliğinin haber teorisine dair yaklaşımlarını konu edinmektedir. Bunun amacı, Hanefî usûlündeki haber teorisinin genel esasları üzerine her iki Hanefîlik çerçevesinde değerlendirme ortaya koymaktır. Nitekim çalışmada konu edildiği üzere fıkıh usûlü bağlamında ‘haber teorisi’, bilgi edinme yollarından olan haberin doğruluğu, güvenilirliği ve epistemolojik değerinin tespiti, dinî hükümlerin sağlam bir zemine oturtulması açısından önemlidir. Haberin kaynağı ve bilgi değerinin belirlenmesinde izlenecek kriterler konusunda âlimler arasında tam bir mutabakat sağlanamamış, her bir mezhep kendi dinamiklerine uygun ölçütler tesis etmiştir. Hanefî usûlcüler, haberleri kendi metodolojileri bağlamında ele almış, sened ve metin tenkidine dayanmakla birlikte daha çok muhteva odaklı bir teori oluşturmuşlardır. Irak Hanefîliği ve Semerkand Hanefîliği arasında, usûl sahasında temel hususlarda ittifak olmakla birlikte ictihada yönelik hususlarda ihtilâflar ortaya çıkmıştır. Söz konusu ihtilafların haber anlayışına da yansımış olması muhtemeldir. Bu çalışmada literatür taranarak analiz yoluyla yaptığımız incelemeye göre, her iki ekolün haber teorisine dair yaklaşımlarında büyük ihtilâfların bulunmadığı, bunların usûl ve fürû-i fıkha dair bazı meseleler çerçevesinde olduğu tespit edilmiştir. Neticede tespite konu bu ihtilafların fürû-i fıkha kimi hususlarda yansıdığı, birçok meselede ise tam anlamıyla pratiğe yansımadığı görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Irak Hanefîliği , Semerkand Hanefîliği , el-Mâturîdî , Haber Teorisi , İhtilaf.

An Evaluation on The General Principles of Khabar Theory in the Hanafī’s Usūl in the Framework of Irāqī Hanafism and Samarqand Hanafism

Öz

This article deals with the approaches of Iraqi Hanafism and Samarkand Hanafism to the theory of khabar. This article aims to evaluate the general principles of the theory of khabar in the Hanafī’s usūl within the framework of Irāqī Hanafism and Samarqandī Hanafism. As discussed in the study, the ‘theory of khabar’ in the context of the usūl al-fiqh is important in terms of determining the accuracy, reliability and epistemological value of khabar, which is one of the ways of obtaining information, and establishing religious provisions on a solid foundation. There has been no full agreement among Islāmic scholars on the criteria to be followed in determining the source and information value of khabar, and each sect has established criteria suitable for its own dynamics. Hanafī’s usūl has considered khabar within the context of their own methodologies, and has created a theory based on criticism of the chain of narration and text, but more focused on content. While there is agreement on fundamental issues in the field of usūl between Irāqī Hanafism and Samarqand Hanafism, disagreements have emerged on issues related to ijtihād. It is likely that these disagreements have also been reflected in the understanding of khabar. In the literature review conducted in this study, it was determined that there were no major disagreements in the approaches of both schools to the theory of khabar, and that these were mostly within the framework of some issues related to usūl and subordinate fiqh, such as the assignment of the wording with the khabar al-wāhid and qiyās, and the abrogation of the famous and mutawātir sunnah with the khabar al-wāhid rather than the nass. As a result, it was seen that these disagreements, which were the subject of the determination, were reflected in some issues in subordinate fiqh, but were not fully reflected in practice in many issues.

Anahtar Kelimeler

Irāqī Hanafism , Samarqand Hanafism , al-Māturīdī , Khabar Theory , Ikhtilāf.

Kaynakça

• ‘Abdu’l-‘Azîz el-Buhârî. Keşfü’l-Esrâr Şerhu Usûli Pezdevî. 4 Cilt. Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmiyye, ts.
• ‘Abdu’l-Muttalib, Rıf‘at Fevzî. Tevsîku’s-Sünne fi’l-karni’s-sâniyyi’l-hicriyyi esâsuhû ve’t-ticâhâtuhû. Mı-sır: Mektebetu’l-Hancî, 1400.
• Apaydın, H. Yunus. “Meşhur”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 29/368-371. Ankara: TDV Ya-yınları, 2004.
• Apaydın, H. Yunus. “Mütevâtir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/208-211. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Apaydın, H. Yunus. İslam Hukuk Usûlü. Ankara: Bilay Yayınları, 2017.
• Bardakoğlu, Ali. “Hanefî Mezhebi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/21-27. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Bedir, Murteza. Fıkıh Mezhep Sünnet Hanefi Fıkıh Teorisinde Peygamber’in Otoritesi. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2. Basım, 2017.
• Bedir, Murteza. “Hanefî Mezhebi’nin Abbasi Bağdatı’nda Yükselişi ve Zayıflaması”. İslam Medeniye-tinde Bağdat (Medînetü’s-Selâm) Uluslararası Sempozyum 7-8-9 Kasım 2008, İstanbul: 2011.
• Buğda, Sadrettin. “Fıkıh Usûlü Disiplininde Âhâd Haberin Bilgi ve Delil Değeri”. İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi 8/1 (2022), 348-373.
• Cessâs, Ahmed b. ‘Ali Ebû Bekr er-Râzî. el-Fusûl fi’l-Usûl. 4 Cilt. Vizâretu’l-Evkâfi’l-Kuveyt, 1414.
• Debûsî, Ebû Zeyd Ubeydullâh (Abdullâh) b. Ömer b. Îsâ. Takvîmü’l-edille fî Usûli’l-fıkh. Beyrut-Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1421.
• Demir, Serkan. Hanefî Mezhebi Fıkıh Usûlü’nde Sünnet Anlayışı İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Demir, Serkan. “Meşhur Hanefî Fakîhlerine ve Muhaddislere Göre Haber Türleri”. Hadis Tetkikleri Dergi-si 9/2 (2011), 74-97.
• Ebû Zehre, Muhammed b. Ahmed b. Mustafâ. Târîhu’l-mezâhibi’l-İslâmiyye fî’s-siyâseti ve’l-akâidi ve târîhi’l-mezâhibi’l-fıkhiyye. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-‘Arabî, 1975.
• Erdoğan, Tunahan. “İmam Mâtürîdî’ni̇n Te’vîl ve Haber Teori̇leri̇ni̇n Mukayesesi̇”. Türk Akademik Araş-tırmalar Dergisi 6/3 (31 Mayıs 2021), 1052-1085.
• Esen, Muammer. “Matûridî’nin Bilgi Kuramı ve Bu Bağlamda Onun Alem, Allah ve Kader Konusundaki Görüşlerinin Kısa Bir Tahlili”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 49/2 (2008), 45-56.
• Gönan, Yavuz- Yılmaz, Fetullah. “Hanefî Usûlcülere Göre Mahallü’l-Haber Kavramı: İhbârın Konusunu Oluşturan Meseleler”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 39 (2022), 61-91.
• Güner, Salih. Irak ve Semerkand Hanefî Ekolleri Arasındaki Usûlî İhtilâflar ve Hanefî Mezhebi Üzerinde-ki Etkisi (el-Cessâs ve es-Semerkandî Örnekliğinde). Çanakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• İbn Manzûr, Cemalüddin Muhammed b. Mükerrem. Lisânu’l-‘Arab. 3. Baskı. Beyrut: Dâru Sâdr, 1414/1994.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddîn. Minhâcü’s-sünneti’n-nebeviyye. 9 Cilt. Riyad: Câmi‘atü İmam Muhammed bin Suud el-İslamî, 1986.
• İsfahânî, Ebü’l-Kâsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal er-Râgıb. el-Mufredât fî ğarîbi’l-Kur’ân. (thk. M. Seyyid Kîlânî), Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, ts.
• Kahraman, Hüseyin. “Hadisin Mâtürîdî Kültüründeki Yeri ve İmam Mâtürîdî’nin Hadis Yorumu”. Milel ve Nihal İnanç, Kültür ve Mitoloji Araştırmaları Dergisi 7/2 (Ağustos 2010), 141-171.
• Kal‘acî, Muhammed Revvâs-Kuneybî, Hâmid Sâdık. Mu‘cemu Luğati’l-Fukahâ. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 1408/1988.
• Kandemir, Yaşar. “Hadis”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/27-64. İstanbul: TDV Yayınla-rı, 1997.
• Kârâfî, Ebü’l-‘Abbas Şehabeddîn Ahmed b. İdrîs. ez-Zahîre. Beyrut: Dârü’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1994.
• Koçyiğit, Talât. Hadis Usûlü. Ankara: TDV Yayınları, 17. Basım, 2018.
• Köksal, A. Cüneyd - Dönmez, İ. Kâfi. “Usûl-i Fıkıh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/201-210. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed ‘Abdülhayy b. Muhammed ‘Abdilhalîm b. Muhammed Emînillâh es-Sihâlevî. el-Ecvibetü’l-fâdıle li’l-es’ileti’l-ʿaşrati’l-kâmile. thk. ‘Abdülfettah Ebû Gudde, 6. bs. Halep: Mektebetü’l-Matbû‘âti’l-İslâmiyye, 1440/2009.
• Makdisî, Ebû ‘Abdullâh Muhammed b. Ahmed. Ahsenü’t-tekâsim fî ma‘rifeti’l-ekâlim. nşr. M. J. Goeje. Leiden, 1877.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. et-Tevhîd. thk. Fethullâh Huleyf İskenderiye: Dârü’l-Ma‘ârifi’l-Mısriyye, ts.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Te’vîlâtu’l-Kur’ân, thk. Ahmet Vanlıoğlu vd. İstan-bul: Dâru’l-Mîzân, 2005.
• Orhan, Fatih. “İmam Serahsî’nin Hanefî Haber Teorisinin Oluşumundaki Rolü”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/10 (2019), 39-60.
• Sarıtaş, Murat. Irak ve Semerkant Hanefî Meşâyihinin Lafızların Delaletiyle İlgili Yaklaşımlarının Muka-yesesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Semerkandî, Ebû Bekr ‘Alâüddîn Muhammed b. Ahmed b. Ebî Ahmed. Mîzânü’l-usûl fî netâici’l-‘ukûl. Katar: Devha, 1984.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. Usûlü’s-Serahsî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, ts.
• Sindî, Muhammed Mu‘în b. Muhammed Emîn. Dirâsâtü’l-Lebîb fi’l-üsveti’l-haseneti bi’l-habîb. Lahor: Beytü’s-Saltana, 1867.
• Şa’bân, Zekiyyüddîn. İslâm Hukuk İlminin Esasları (Usûlü’l-Fıkh). çev. İ. Kâfi Dönmez. Ankara: TDV Yayınları, 13. Basım, 2010.
• Türcan, Talip. “Haber-i Vâhidlerin Hadd Cezaları Bakımından Kaynak Olma Değeri”. İslâmî Araştırma-lar Dergisi 15/4 (2002), 573-582.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Haber”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/346-349. İstanbul: TDV Ya-yınları, 1996.