Osmanlı Devleti ile Yahudi Cemaati Arasındaki Hukuki İlişkiler Hakkında Kısa Bir Değerlendirme

Yıl 2025, Cilt: 10 Sayı: 2, 631 - 677, 30.09.2025

Ebru Kayabaş

https://doi.org/10.58733/imhfd.1714094

Öz

Osmanlı Devleti‟nde toplum, hukuki, siyasi ve sosyal açılardan çeşitli kategorilere ayrılmıştır. Bu kategorilerden biri, bireylerin dini inançlarına dayalı olarak yapılan sınıflandırmadır; bu bağlamda Müslümanlar ile Gayrimüslimler (zimmîler) arasında yapılan ayrım, millet sistemi çerçevesinde kurumsallaştırılmıştır. Osmanlı'da yüzyıllar boyunca uygulanan millet sistemi, özellikle dini-idari temele dayalı bir organizasyon biçimi olarak dikkat çeker. Müslümanlar ile Gayrimüslimler arasındaki gruplandırmada Yahudiler de dâhil olmak üzere, tüm Gayrimüslimler, bireysel düzeyde Osmanlı Devleti'nin tebaası kabul edilirler. Ancak, Osmanlı'nın kendine özgü yönetim yapısı gereği, Gayrimüslimler sadece devletin tebaası olmakla kalmamış, aynı zamanda bağlı oldukları cemaatin, yani milletlerinin de doğal bir üyesi olarak kabul edilmişlerdir. Millet sistemi, özellikle İslam hukukundaki zimmet sözleşmesiyle ilişkilidir ve bu, devletin Gayrimüslimlerle olan ilişkisini belirleyen temel faktörlerden biri sayılır. Bu bağlamda, Yahudi milletinin Osmanlı'daki statüsü de zimmet akdi ile yakından bağlantılıdır ve Yahudilerin toplum içindeki yeri ve yönetimle olan ilişkilerini şekillendiren önemli bir unsurdur. Bu çalışmada, Osmanlı Devleti'nin Gayrimüslim tebaasını oluşturan üç ana milletten biri olan Yahudilerin, Osmanlı hukuk sistemi içindeki genel konumu ve özellikle de yönetim karşısındaki statüleri ele alınacak ve incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Millet Sistemi , Zimmet Akdi , Osmanlı Yahudileri , Gayrimüslimler , Osmanlı Hukuku

Legal Relations Between the Ottoman Empire and the Jewish Community: A Historical and General Assessment

Öz

In the Ottoman Empire, society was divided into various categories from legal, political, and social perspectives. One of these categories was the classification of individuals based on their religious affiliation; in this context, the distinction between Muslims and non-Muslims was institutionalized within the framework of the millet system. The millet system, which was applied in the Ottoman Empire for centuries, stands out as a form of organization founded primarily on religious and administrative principles. In the grouping of Muslims and non-Muslims -including Jews- all non-Muslims were recognized at the individual level as subjects of the Ottoman state. However, due to the Empire‟s distinctive administrative structure, non-Muslims were not only considered subjects of the state but also regarded as integral members of their respective confessional communities, that is, their millets. The millet system was closely connected to the dhimma contract in Islamic law, which constituted one of the fundamental factors shaping statecommunal relations with non-Muslim populations. In this regard, the status of the Jewish millet in the Ottoman Empire was closely tied to the principles of dhimma and served as a significant element in defining both the community‟s position within society and its state-communal relations with the Ottoman administration. This study will examine the general position of the Jewish millet -one of the three principal non-Muslim millets of the Empire -within the Ottoman Shari‟a-based Legal Framework, with particular attention to their status in the context of the Ottoman administration.

Anahtar Kelimeler

Millet System , Ottoman Jews , Dhimma Contract , Non-Muslims , Ottoman Law

Kaynakça

• AKKUŞ, Turgay, Meşrutiyetten Cumhuriyete Bursa Kent Tarihinde Gayrimüslimler, Libra, İstanbul, 2010.
• AKYILMAZ, Sevgi Gül, “Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslimlerin Hukuki Statüsü”, içinde, Osmanlı Toplum Yapısı ve Millet Sistemi, Ed. Nejla GÜNAY, Nobel, Ankara, 2020, s. 51-131.
• AYDIN, Mehmet, “Osmanlı Devlet Yapısı İçerisinde Osmanlı Hahamhane Nizamnamesinin Yeri ve Önemi”, Türk İslam Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi, Cilt: 2, Sayı: 8, 2006, s. 7-30.
• AYDIN, Mehmet Akif, Türk Hukuk Tarihi, 14. Baskı, Beta, İstanbul, 2017.
• BENBASSA, Esther/RODRİGUE, Aron, Türkiye ve Balkan Yahudileri Tarihi, Çev. Ayşe ATASOY, İletişim, İstanbul, 2014.
• BEN-NAEH, Yaron, “Jews at the Court of Kadi”, Continuity and Change in the Early Modern Period, Volume: 5, New York, 2008, s. 156-169.
• BİLMEN, Ömer Nasuhi, Hukuk-ı İslamiyye ve Istılahat-ı Fıkhiyye Kamusu, Cilt: 3, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 1950.
• BOZKURT, Gülnihal, Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu (1839-1914), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1989.
• BOZKURT, Gülnihal, “İslam Hukukunda Zimmilerin Hukuki Statüleri”, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Prof. Dr. Kudret AYİTER Armağanı, 1987, Cilt: 3, Sayı: 1-4, s. 115-155.
• BOZKURT, Gülnihal, “Osmanlı Yahudi İlişkilerine Genel Bir Bakış”, Belleten, Cilt: 56, Sayı: 219, 1993, s. 539-564.
• BRAUDE, Benjamin/LEWIS, Bernard, “Introduction”, Christians and Jews in the Ottoman Empire - The Functioning of a Plural Society, Volume: 1, Holmes and Meier, New York, 1982, s. 1-34.
• CİN, Halil/AKYILMAZ, Gül, Türk Hukuk Tarihi, 4. Baskı, Sayran Yayınları, Konya, 2011.
• COHEN, Mark R., Haç ve Hilal Altında - Ortaçağlarda Yahudiler, Çev. Ahmet FETHİ, Köprü Kitap, İstanbul, 1996.
• ÇETİN, Firdevs, Batılı Seyyahlara Göre İstanbullu Gayrimüslimler (1553-1673), Yeditepe Yayınevi, İstanbul, 2012.
• ÇİÇEK, Kemal, “Cemaat Mahkemesinden Kadı Mahkemesine Zimmilerin Yargı Tercihi”, Pax Ottomana, SOTA – Yeni Türkiye, Ankara, 2001, s. 31-49.
• EKİNCİ, Ekrem Buğra, Hukukun Serüveni, Arı Sanat Yayınları, İstanbul, 2011.
• EKİNCİ, Ekrem Buğra, Tanzimat ve Sonrası Osmanlı Mahkemeleri, Arı Sanat Yayınları, İstanbul, 2004.
• ELDEM, Edhem/GOFFMANN, Daniel/MASTERS, Bruce, Doğu ile Batı Arasında Osmanlı Kenti, Çev. Sermet YALÇIN, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2017.
• EL-MAVERDİ, Ebu’l-Hasan, El-Ahkamu’s-Sultaniyye, Çev. Ali ŞAFAK, Bedir Yayınevi, İstanbul, 1976.
• EMECEN, Feridun, “Osmanlı Toplumunda Birlikte Yaşama Mutabakatı”, içinde, Çeşitli Yönlerden Türk Ermeni İlişkileri, Ed. Şafak URAL/Kâzım YETİŞ/Feridun EMECEN, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2006.
• EPSTEIN, Mark Alan, “The Leadership of the Ottoman Jews in the Fifteenth and Sixteenth Centuries”, içinde, Christians and Jews in the Ottoman Empire, Ed. Benjamin BRAUDE/Bernard LEWIS, Volume: 1, Lynne Rienner, New York, 1982.
• EPSTEIN, Mark Alan, “The Ottoman Jewish Communities”, Islamkundliche Untersuchungen, V: 56, Freiburg, 1980.
• ERCAN, Yavuz, Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslimler, Turhan Kitabevi, Ankara, 2001.
• ERYILMAZ, Bilal, Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, Risale, İzmir, 1988.
• FAYDA, Mustafa, “Zimmi”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul, (Çevrimiçi) https://islamansiklopedisi.org.tr/zimmi, E. T.: 05.07.2024.
• GALANTİ, Avram, Üç Sami Kanun Koyucu – Hamurabi, Musa, Muhammed, Anka Yayınları, İstanbul, 2002.
• GALANTİ, Avram, Türkler ve Yahudiler, Gözlem Yayınevi, İstanbul, 1995.
• GERBER, Haim, Crossing Borders – Jews and Muslim in Ottoman Law, Economy and Society, Gorgias Press, Piscataway, 2011.
• GROEPLER, Eva, İslam ve Osmanlı Dünyasında Yahudiler, Çev. Süheyla KAYA, Belge Yayınları, İstanbul, 1999.
• GÜNDÜZ, Şinasi, “Mecusilik”, TDV İslam Ansiklopedisi, (Çevrimiçi), E. T.: 15.08.2025.
• GÜRKAN, Salime Leyla, Ana Hatlarıyla Yahudilik, İSAM, Ankara, 2016.
• HACKER, Joseph R., “Jewish Autonomy in the Ottoman Empire - Its Scope and Limits: Jewish Courts from the Sixteenth to the Eighteenth Centuries”, içinde, The Jews of the Ottoman Empire, Ed. Avigdor LEVİ, Darwin Press, Princeton, 1994.
• HAMİDULLAH, Muhammed, İslam Hukuku Etüdleri, Bir Yayıncılık, İstanbul, 1984.
• İDİZ, Göktuğ, Osmanlı Devleti’nin Klasik Döneminde Gayrimüslim Tebaaya Tanınan Dini Güvenceler Bağlamında Kiliselerinin ve Sinagoglarının Tamiri, On İki Levha Yayınları, İstanbul, 2024.
• İstanbul Kadı Sicilleri, İstanbul Mahkemesi 334 Numaralı Sicil (H 1280-1329/ M 1863-1911), Cilt: 99, s. 156, (Çevrimiçi) https://kadisicilleri.org/?blm=ayrmetin&idno=36068 E. T.: 15.08.2025.
• İstanbul Kadı Sicilleri, Bab Mahkemesi 150 Numaralı Sicil, (H 1143-1144/ M 1730-1732), Cilt: 65, s. 75, (Çevrimiçi), https://kadisicilleri.org/ayrmetin.php?idno=4933&MetinTmz=Yah%C3%BBdi%20t%C3%A2ifesi%20min%20ba%E2%80%98d%20elv%C3%A2n E. T.: 14.08.2025.
• İstanbul Kadı Sicilleri, Bab Mahkemesi 150 Numaralı Sicil, (H 1143-1144/ M 1730-1732), Cilt: 65, s. 261, (Çevrimiçi) https://kadisicilleri.org/ayrmetin.php?idno=5169&MetinTmz=hav%C3%A2l%C3%AEsinde%20s%C3%A2kin E. T.: 14.08.2025.
• İstanbul Kadı Sicilleri, İstanbul Mahkemesi 334 Numaralı Sicil (H 1280-1329/ M 1863-1911), Cilt: 99, s. 156, (Çevrimiçi) https://kadisicilleri.org/?blm=ayrmetin&idno=36068 E. T.: 15.08.2025.
• İstanbul Kadı Sicilleri, İstanbul Mahkemesi 334 Numaralı Sicil (H 1280-1329/ M 1863-1911), Cilt: 99, s. 335, (Çevrimiçi) https://kadisicilleri.org/ayrmetin.php?idno=36289&MetinTmz=Musevi%20kara E. T.: 15.08.2025.
• KARAKOÇ, İrem, Hukuk Tarihinde Vatandaşlık – Yabancılık Statüsü, Yetkin, İzmir, 2012.
• KARAMAN, Hayrettin, Ana Hatlarıyla İslam Hukukuna Giriş – Amme Hukuku, Ensar, İstanbul, 1984.
• KAYABAŞ, Ebru, Osmanlı Devleti’nde Tanzimat Dönemi İtibarıyla Aile Hukukunun Gelişimi – Hukuk-ı Aile Kararnamesi, Filiz, İstanbul, 2009.
• KENANOĞLU, Macit, Osmanlı Millet Sistemi – Mit ve Gerçek, Klasik, İstanbul, 2012.
• KOÇAK, Zülfiye, “Osmanlı Toplumunda Zimmi Kadınların Kadı Mahkemelerini Kullanma Pratiği: Vidin Örneği (1700-1750)”, Balkan Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Cilt: 7, Sayı: 1, 2018, s. 167-210.
• KONAN, Belkıs, “Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumuna İlişkin Bir Değerlendirme”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt: 64, Sayı: 1, s. 171-194.
• KOYUNCU, Nuran, “İslam-Osmanlı Hukukunda Devlet Kavramı”, Bilim, Eğitim ve Düşünce Dergisi, Cilt: 7, Sayı: 3, 2007.
• KÜÇÜK, Cevdet, “Osmanlılarda ‘Millet Sistemi’ ve Tanzimat”, Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, Cilt: 4, İstanbul, 1985, s. 1007-1008.
• LEWIS, Bernard, İslam Dünyasında Yahudiler, Çev. Bahadır Sina ŞENEL, İmge, Ankara, 1996.
• Mahmud Fuat, Tabiiyyet, Çev. Cihan OSMANAĞAOĞLU, Derin Yayınları, İstanbul, 2006.
• MASTERS, Bruce, Christians and Jews in the Ottoman Arab World, Cambridge Press, Cambridge, 2001.
• MAZOWER, Mark, Selanik – Hayaletler Şehri, Çev. Gül ÇAĞALI-GÜVEN, Alfa, İstanbul, 2013.
• ORTAYLI, İlber, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Millet Nizamı”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hamide Topçuoğlu Armağanı, 1995, s. 85-92.
• ORTAYLI, İlber, “Osmanlı İmparatorluğunda Millet”, Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, Cilt: 4, İstanbul, 1985, s. 996-1001.
• OSMANAĞAOĞLU, Cihan, Fener Rum-Ortodoks Patrikhanesi, On İki Levha Yayınları, İstanbul, 2009.
• OSMANAĞAOĞLU, Cihan, Tanzimat Dönemi İtibarıyla Osmanlı Tabiiyyetinin Gelişimi, Legal, İstanbul, 2004.
• ÖRSTEN-ESİRGEN, Seda, “İslam-Osmanlı Ceza Hukukunda Zimmiler”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt: 21, Sayı: 2, s. 182-213.
• ÖZ, Mehmet, “Reaya”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul, (Çevrimiçi) https://islamansiklopedisi.org.tr/reaya, E. T.: 03.06.2025.
• ÖZEL, Ahmed, İslam Hukukunda Ülke Kavramı – Darülislam Darülharb, İz, İstanbul, 1998.
• ÖZEL, Ahmed, “Darülharp”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul, (Çevrimiçi) https://islamansiklopedisi.org.tr/darulharp, E. T.: 25.06.2024.
• ÖZEL, Ahmed, “Darülislam”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul, (Çevrimiçi) https://islamansiklopedisi.org.tr/darulislam, E. T.: 25.06.2024.
• ÖZEL, Ahmed, “Gayrimüslim”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul, (Çevrimiçi) https://islamansiklopedisi.org.tr/gayri-muslim, E. T.: 05.07.2024.
• REYHAN, Cenk, “Osmanlı’da Millet Nizamnameleri”, Belgeler, Cilt: 27, Sayı: 31, s. 33-90.
• ROZEN, Minna, İstanbul Yahudi Cemaatinin Tarihi, Çev. Serpil ÇAĞLAYAN, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2013.
• SEVILLA-SHARON, Moshe, Türkiye’de Yahudiler, (Türkçe) Kudüs İbrani Üniversitesi Yayınları, Kudüs, 1982.
• SHMUELEVITZ, Aryeh, The Jews of the Ottoman Empire in the Late Fifteenth and the Sixteenth Centuries, Brill, Leiden, 1984.
• SOYKAN, Tankut, Osmanlı İmparatorluğu’nda Gayrimüslimler, Ütopya, İstanbul, 2000.
• SVASTİCS, Okşan, Yahudilerin İstanbul’u, 2. Baskı, Boyut, İstanbul, 2014.
• ŞAKİR, Ziya, Türkiye Yahudileri, Akıl Fikir Yayınları, İstanbul, 2011.
• ŞENTÜRK, Recep, “Millet”, TDV İslam Ansiklopedisi, (Çevrimiçi) https://islamansiklopedisi.org.tr/millet#1, E. T.: 10.10.2024.
• YURTSEVEN, Yılmaz, “İslam Hukuku ve Klasik Dönem Osmanlı Uygulamasında Zimmilerin Hukuki Statüsü”, Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt: 8, Sayı: 1-2, 2000, s. 439-462.