Hukuk Devleti İlkesi Bağlamında Olağanüstü Hal Cumhurbaşkanlığı Kararnamelerinin Yargısal Denetimi Meselesi

Yıl 2022, Cilt: 9 Sayı: 1, 73 - 112, 30.06.2022

Seniha Begüm Şentop

Öz

Hukuk devleti ilkesi, temel hak ve özgürlüklerin korunmasının ve hukuk güvenliğinin sağlanmasının teminatıdır. Bu ilke gereğince devlet organlarının faaliyetlerinin yargı denetimine tabi olması esastır. Olağanüstü hallerde çıkarılan kararnamelerin yargısal denetimi ise Anayasa’nın 148. maddesi ile engellenmiştir. Bu kararnamelere yönelik yargısal denetim yasağı, 2017 yılında gerçekleştirilen Anayasa değişikliğinden önce olağanüstü hâl kanun hükmünde kararnameleri bağlamında çokça tartışılmıştır. Anayasa Mahkemesi konuyla ilgili iki farklı içtihatta bulunmuştur. 1991 yılında Anayasa Mahkemesi olağanüstü hâl kanun hükmünde kararnamelerini esastan inceleyebileceğini savunmuştur. 2016 yılına dek bu kararını benzer gerekçelerle tekrarlamıştır. 2016 yılında ise Mahkeme bu içtihadını değiştirmiş ve Anayasa’nın 148. maddesindeki yasak sebebiyle bu kararnameleri incelemeye yetkisinin olmadığını belirtmiştir. 2017 tarihli Anayasa değişikliği ile olağanüstü hâl kanun hükmünde kararnamelerinin yerini olağanüstü hâl Cumhurbaşkanlığı kararnameleri almıştır. Söz konusu kararnamelerin, savaş ve mücbir sebeplerle Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin toplanamaması hali dışında, üç ay içinde Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde görüşülerek karara bağlanacağı, aksi halde kendiliğinden yürürlükten kalkacağı hükmü de Anayasa’ya eklenmiştir. Bu hüküm, hukuk devleti ilkesi açısından olumlu ve önemli bir gelişmedir. Fakat bu kararnamelerin Meclis’te kanunlaşmadan önceki aşaması için denetim yasağının korunmuş olması, bu konudaki tartışmaların süreceğinin göstergesi sayılabilir. Bu çalışmayla eski ve yeni kararnameler, unsurları açısından karşılaştırılarak, Anayasa Mahkemesi içtihatları kapsamında yargısal denetim yasağı hukuk devleti ilkesi çerçevesinde değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Cumhurbaşkanlığı kararnameleri, hukuk devleti ilkesi, kanun hükmünde kararname, olağanüstü hâl, yargı denetimi yasağı, Anayasa Mahkemesi

The Issue of Judicial Review of Presidentıal Decrees in State of Emergency in the Context of the Rule of Law Principle

Öz

The principle of the rule of law is the guarantee of the protection of fundamental rights and freedoms and the provision of legal security. Pursuant to this principle, it is essential that the activities of state organs be subject to judicial review. The judicial review of the decrees issued in the state of emergency is prevented by Article 148 of the Constitution. The prohibition of judicial review of these decress, was widely discussed in the context of the decrees in the state of emergency before the constitutional amendment in 2017. The Constitutional Court has made two different jurisprudence on the subject. In its 1991 decision, the Constitutional Court argued that it could examine the decrees in the state of emergency on the merits. Until 2016, it repeated this decision on similar grounds. In 2016, the Court changed its jurisprudence and stated that it did not have the authority to examine these decrees due to the prohibition in Article 148 of the Constitution. With the constitutional amendment of 2017, the decrees in state of emergency have been replaced by presidential decrees in the state of emergency. It has been added to the Constitution that the said decrees will be debated and decided in the Grand National Assembly of Turkey within three months, unless the Grand National Assembly of Turkey cannot convene due to war and force majeure events, otherwise they will automatically be annulled. This provision is an affirmative and important development in terms of the rule of law. However, the fact that the prohibition of judicial review was preserved for the stage before the enactment of these decrees in the Parliament can be considered as an indication that the debates on this issue will continue. In this article, by comparing the elements of the old and new decrees, the prohibition of judicial review will be evaluated in the scope of the Constitutional Court's jurisprudence within the framework of the rule of law.

Anahtar Kelimeler

Constitutional Court, Decree-law, Presidential decrees, prohibition of judicial review, rule of law, state of emergency

Kaynakça

• Alan, Nuri, “(Demokratik) Hukuk Devleti ve Anayasa”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Cilt: 58, Sayı: 1, 2003, s. 1-9, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/36187
• Akad, Mehmet, Vural Dinçkol, Bihterin, Bulut, Nihat, Genel Kamu Hukuku, 17. Basım, Der Yayınları, İstanbul, 2021.
• Akartürk, Ekrem Ali, “Sınırlı Denetı̇mden Mutlak Denetı̇msı̇zlı̇ğe: OHAL KHK’lerı̇nı̇n Hukukla İmtı̇hanı (!)”, Yedı̇tepe Ünı̇versı̇tesı̇ Hukuk Fakültesı̇ Dergı̇sı̇, Cilt: 13, Sayı: 1, 2016, s. 197-213, https://yeditepe.edu.tr/sites/default/files/hukuk_dergi/YUHFD-XIII-1-20-YIL-ARMAGANI.pdf.
• Aktaş, Sururi, “Hukuk Devletı̇ İdealı̇ne Felsefı̇ Bı̇r Bakış”, Yıldırım Beyazıt Hukuk Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 2020/1, s. 1-32, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/983688.
• Arslan, Zühtü, “Devletı̇n Hukuku, Hukuk Devletı̇ ve Özgürlük Sarkacı”, Doğu-Batı Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 13, 2000-01, s. 65-85.
• Atar, Yavuz, Türk Anayasa Hukuku, 13. Baskı, Seçkin Yayıncılık, Ankara, 2019.
• Barın, Taylan, “2017 Anayasa Değişiklikleri Sonrası Kanun Hükmünde Kararnamelerin Anayasa’ya Uygunluk Denetimi”, Galatasaray Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Sayı: 2, 2019, s. 353-380, http://dosya.gsu.edu.tr/Sayfalar/2020/1/gsufd-2019-2-872.pdf.
• Bayra, A.Ersin, Güvenlik Devleti, On İki Levha Yayıncılık, İstanbul, 2019.
• Boztepe, Mehmet, “Olağanüstü Hal Rejiminde Yürütmenin Düzenleyici Bir İşlemi olarak Cumhurbaşkanlığı Kararnameleri ve OHAL Kanun Hükmünde Kararnameleri ile Mukayesesi”, Uluslararası Yönetim Akademisi Dergisi, Cilt: 1, Sayı: 3, 2018, s. 378-395, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/626326.
• Bulut, Nihat, “Sahte Bir Karşıtlığın Çözümü Hukuk Devletinde Özgürlük Güvenlik İlişkisi”, Prof. Dr. Mehmet Akad’a Armağan, Der Yayınları, 2012, s. 297-318.
• Can, Osman, “Cumhurbaşkanlığı Kararnamelerı̇nı̇n Hukukı̇ Rejı̇mı̇ Anayasa Mahkemesı̇ Yaklaşımı”, Anayasa Yargısı, Cilt: 37, Sayı: 1, 2020, s. 133–192, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1382047.
• Can, Osman, Şimşek Aktaş, Duygu, “Olağanüstü Hâl Dönemi Kanun Hükmünde Kararnamelerinin Yargısal Denetimi Üzerine”, Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi, Cilt: 23, Sayı: 1, 2017, s. 13-44, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/331955.
• Döner, Ayhan, Türk Anayasa Hukuku, Yetkin Yayınları, Ankara, 2021.
• Duran, Lütfi, “Bunalım Kararnameleri”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Cilt: 50, Sayı: 3, 1995, s. 141-158, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/36417.
• Duran, Lütfi, “Türkiye'de Anayasa Yargısının İşlevi ve Konumu”, Anayasa Yargısı, AYM Yayını, Ankara, 1984, s. 57-87, https://ayam.anayasa.gov.tr/media/6320/lutfi_duran.pdf.
• Eren, Abdurrahman, Anayasa Hukuku Dersleri, 2. Baskı, Seçkin Yayıncılık, Ankara, 2020.
• Esen, Selin, “2016 Anayasa Değişiklik Teklifinin Değerlendirilmesi”, Ankara Barosu Dergisi, Sayı: 4, 2016, s. 45-73, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/398633.
• Esen, Selin, Karşılaştırmalı Hukukta ve Türkiye’de Olağanüstü Hal Rejimi, Adalet Yayınevi, Ankara, 2008.
• Gemalmaz, Mehmet Semih, Ulusalüstü İnsan Hakları Hukukunda ve Türk Hukukunda Olağanüstü Rejim Standartlar, 2. Bası, Beta Basım Yayım, İstanbul, 1994.
• Gözler, Kemal, Kanun Hükmünde Kararnamelerin Hukuki Rejimi, Ekin Kitabevi, Bursa, 2000.
• Gözler, Kemal, “Olağanüstü Hal Rejimlerinde Özgürlüklerin Sınırlandırılması Sistemi ve Olağanüstü Hal Kanun Hükmünde Kararnamelerinin Hukukî Rejimi”, Ankara Barosu Dergisi, Yıl: 47, Sayı: 4, 1990, s. 561-590, https://www.anayasa.gen.tr/olaganustuhal.pdf
• Gözler, Kemal, Türk Anayasa Hukuku, 4. Baskı, Ekin Basım Yayın Dağıtım, Bursa, 2021.
• Gözler, Kemal, “15 Temmuz Kararnameleri Olağanüstü Hâl Kanun Hükmünde Kararnamelerinin Hukukî Rejiminin İfsadı Hakkında Bir İnceleme”, Ankara Barosu Dergisi, Sayı: 1, 2017, s. 39-67, http://www.ankarabarosu.org.tr/siteler/ankarabarosu/tekmakale/2017-1/2.pdf.
• Hayek, Friedrich A., The Constitution of Liberty, The University of Chicago Press, 1960
• Hayek, F. A., The Road to Serfdom. Routledge Classics, 2006, (first published 1944).
• Hayek, Friedrich A. (Terc. Sevda Gültekin Aktolga, Ali Rıza Çoban), “Siyasi Bir İdeal Olarak Hukuk Devleti”, Ed. Ali Rıza Çoban, Bilal Canatan, Adnan Küçük, Hukuk Devleti: Hukuki Bir İlke Siyasi Bir İdeal, 2. Baskı, Adres Yayınları, Ankara, 2008.
• Kapani, Münci, Kamu Hürriyetleri, 7. Baskı, Yetkin Yayınları, Ankara, 2013.
• Konuk, Mithat, “Olağanüstü Hal Kapsamında Yayımlanan Kanun Hükmünde Kararnamelerı̇n Özellı̇klerı̇”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt: 65, Sayı: 4, 2016, s. 2177-2194, https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/621660.
• Kunig, Philip, “Der Rechtsstaat”, Festschrift 50 Jahre Bundesverfassungsgerichts, Peter Badura & Horst Dreier, Mohr Siebeck, 2001, s. 421-444.
• Kuzu, Burhan, Olağanüstü Hal Kavramı ve Türk Anayasa Hukukunda Olağanüstü Hal Rejimi, Kazancı Kitap, İstanbul, 1993.
• Kuzu, Burhan, Türk Anayasa Hukukunda Kanun Hükmünde Kararnameler, Üçdal Neşriyat, İstanbul, 1985.
• Öden, Merih, “Anayasa Mahkemesı̇ ve Olağanüstü Hal ve Sıkıyönetı̇m Kanun Hükmünde Kararnamelerı̇nı̇n Anayasaya Uygunluğunun Yargısal Denetı̇mı̇”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt: 58, Sayı: 3, 2009, s. 659-691, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/625637.
• Özbudun, Ergun, Türk Anayasa Hukuku, 17. Basım, Yetkin Yayınları, Ankara, 2017.
• Özlü, Rukiye Mehtap, “Yürütme Organı Tarafından Olağanüstü Dönemde Yapılan Kanun Gücündeki Normların Anayasa Uygunluk Denetimi Konusunda Anayasa Mahkemesi Kararlarının Yorumu”, Uyuşmazlık Mahkemesi Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 12, 2018, s. 613-646, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/596374.
• Raz, Joseph, The Authority of Law. Oxford University Press, New York, 1979.
• Rüzgâr, Canel, 1982 Anayasası'nda Hukuk Devleti İlkesi ve Geçici 15. Madde, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Hukuku Anabilim Dalı, 1999.
• Sancar, Mithat, “Devlet Aklı” Kıskacında Hukuk Devleti, 8. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul, 2016.
• Tanör, Bülent, Yüzbaşıoğlu, Necmi, 1982 Anayasasına Göre Türk Anayasa Hukuku, 17. Bası, Beta Basım Yayım, İstanbul, 2018.
• Thieme, Werner, “Liberalismus und Grundgesetz”, Zeitschrift für die gesamte Staatswissenschaft / Journal of Institutional and Theoretical Economics, Bd. 113, H. 2, 1957, s. 285-300, https://www.jstor.org/stable/40748475.
• Teziç, Erdoğan, Anayasa Hukuku, 23. Bası, Beta Basım Yayım, İstanbul, 2019.
• Tülen, Hikmet, “Olağanüstü Hal Kanun Hükmünde Kararnamelerı̇n Yargısal Denetı̇mı̇ Sorunu ve Anayasa Mahkemesı̇nı̇n Bu Sorunla İlgı̇lı̇ Kararları”, Atatürk Üniversitesi Erzincan Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt: VIII, Sayı: 3-4, 2004, s. 79-110, https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1881259.
• Türk, Ender, 1982 Anayasası’na Göre Kanun Hükmünde Kararnameler ve Yargısal Denetı̇mı̇, Yüksek Lisans Tezi, Galatasaray Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Hukuku Anabilim Dalı, 2013.
• Türkbağ, Ahmet Ulvi, “Postmodernite ve Hukuk İdealleri: Adalet, Hukuk Devleti”, Doğu-Batı Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 13, 2000-01, s. 200-211.
• Uygun, Oktay, Devlet Teorisi, 7. Baskı, On İki Levha Yayıncılık, İstanbul, 2020.
• Yaylalı, Mustafa, “Hukuk Devleti ve Hukukun Üstünlüğü Kavramları: Albert Venn Dicey ve Hans Kelsen”, Liberal Düşünce Dergisi, Yıl: 23, Sayı: 91-92, Yaz-Güz 2018, s. 93-109, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/653307.
• Yazıcı, Serap, Yeni Bir Anayasa Hazırlığı ve Türkiye Seçkincilikten Toplum Sözleşmesine, 2. Baskı, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2011.
• Yavuzdugan, Seçkin, 1982 Anayasası’nda Olağanüstü Hal ve Sıkıyönetim Kanun Hükmünde Kararnameleri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Hukuku Anabilim Dalı, 2003.
• Yüzbaşıoğlu, Necmi, Türkiye’de Kanun Hükmünde Kararnameler Rejimi, Beta Basım Yayım, İstanbul, 1996.
• Council of Europe Parliamentary Assembly, Resolution 1594 (2007), “The Principle of the Rule of Law”, https://assembly.coe.int/nw/xml/XRef/Xref-XML2HTML-en.asp?fileid=17613&lang=en (17.01.2022).
• Venice Commision, CDL-AD (2011)003rev, Report on the Rule of Law, https://www.venice.coe.int/webforms/documents/default.aspx?pdffile=CDL-AD(2011)003rev-e (17.01.2022).
• https://www.resmigazete.gov.tr (08.01.2022). https://normkararlarbilgibankasi.anayasa.gov.tr/Dosyalar/Kararlar/KararPDF/2018-91-nrm.pdf (08.01.2022).